مکعب زرتشت: معمای باستانی در پهنه فرهنگ ایران باستان
معمای هزار ساله مرموزترین بنای باستانی که تاریخ ایران در آن قفل شده است
در محوطه باستانی نقش رستم در استان فارس، بنایی سنگی و اسرارآمیز ایستاده که به «کعبه زرتشت» یا مکعب زرتشت معروف است.
شایانیوز- در محوطه باستانی نقش رستم، واقع در استان فارس، جایی که آرامگاه شاهان هخامنشی، از جمله داریوش دوم و نقشهای برجسته سنگی دورانهای مختلف تاریخی را در خود جای داده، بنایی سنگی و اسرارآمیز ایستاده که به «کعبه زرتشت» یا مکعب زرتشت معروف است. این نام، برخلاف تصور عمومی، در دورانهای بعدی، نزدیک به سده چهاردهم میلادی (قرن هشتم–نهم هجری)، بر این بنا نهاده شد و نامی نیست که سازندگانش در دوران باستان انتخاب کرده باشند.
این بنا بخشی از مجموعهای باستانی است که یادگارهایی از دوران ایلامی، هخامنشی و ساسانی را کنار هم نشان میدهد. خود بنا به احتمال بسیار زیاد در دوره هخامنشی، یعنی در فاصله قرن ششم تا پنجم پیش از میلاد ساخته شده است؛ دورانی که سلسله هخامنشی از داریوش اول تا خشایارشا قلمرو گسترده ایران باستان را اداره میکردند و آثار مهندسی و معماری آن دوران هنوز خیره کننده است.
نامگذاری
نام «کعبهٔ زرتشت» از برداشتهای اروپایی در قرون میانه و جدید نشأت گرفته است. اروپاییان هنگام بازدید از این سازه، به دلیل شباهت ظاهری آن با کعبهٔ مسجدالحرام و تصورات نادرست نسبت به زرتشتیان و آتشپرستی، این نام را بر آن نهادند. هیچ سند تاریخی از دوران هخامنشی یا ساسانی چنین نامی ندارد و مکعب زرتشت هرگز به طور قطعی به، زرتشت، یا آیین زرتشتی تعلق نداشته است.
در متون ساسانی، به این بنا نام «بُن خانک» یا «Bon-Khanak» نسبت داده شده است؛ اصطلاحی که به معنای «خانهٔ بنیادی» یا اساس بنا بوده و احتمالاً اشاره به نقش آن در مناسبات تشریفاتی دربار داشته است.
هنر معماری و مهندسی در دوران هخامنشی
آنچه مکعب زرتشت را از سایر آثار باستانی متمایز میکند، ساختار مهندسی پیشرفته و نسبتهای حساب شدهٔ آن است. بنای مکعب از سنگ آهک سفید روشن ساخته شده و برخلاف بسیاری از سازههای قدیم، بدون استفاده از ملات در لایههای سازنده قرار گرفته است. بلوکهای سنگی هر یک با دقت تراشیده شدهاند و با اتصالات «دمپر» در یکدیگر قفل شدهاند؛ اتصالی که در بناهای هخامنشی نمایان است و نشان دهندهٔ مهارت فنی بالای معماران آن دوران است.
ساختار کلی بنا چنین است: عرض هر ضلع مکعب حدود ۷.۳ متر و ارتفاع آن حدود ۱۲ متر است، که با احتساب سکوی سه طبقهٔ سنگی زیر آن به حدود ۱۴.۱۲ متر میرسد. درِ واحدی در سمت شمال بنا قرار دارد که با پلههای سنگی به اتاقکی درون ساختمان میرسد؛ اتاقکی کوچک با دیوارهای بسیار ضخیم که فضای داخلی آن بسیار کوچک است.
تزیینات بیرونی نیز ساده و متین است: دیوارها دارای بخشهایی هستند که به صورت کاذب «پنجره» نقش بستهاند و با قطعات سنگ سیاه بر زمینهٔ سنگ آهک سفید ترکیب رنگی چشمنواز ایجاد کردهاند.
نقش در تاریخ
مهمترین پرسشی که پژوهشگران باستانشناسی و تاریخ معماری میپرسند این است که این بنا در اصل برای چه منظوری ساخته شده بود؟ پاسخ قطعی وجود ندارد، اما چند فرضیهٔ علمی و پژوهشی مطرح شده است:
آرامگاه یا یادبود شاهی: به دلیل نزدیکی بنا به آرامگاههای عظیم شاهان هخامنشی در نقش رستم و شباهت آن به سازهای در پاسارگاد، برخی پژوهشگران بر این باورند که مکعب زرتشت ممکن است کارکردی مرتبط با مراسم شاهی، یادبود پادشاهان یا آرامگاهی نمادین داشته باشد.
آتشکده یا نماد مذهبی: در دوره ساسانی، بخشهایی از دیوارهای آن با کتیبههایی حکشدهاند که به حضور آتشدان یا مراسم آتشپرستی اشاره دارند؛ بنابراین، برخی دیرینهشناسان و تاریخپژوهان گمان بردهاند که این سازه ممکن است برای نگهداری یا نمایش آتش اختصاص داشته و در مناسک مذهبی مورد استفاده قرار گرفته باشد.
محل نگهداری اسناد یا گنجینه: فرضیه دیگری بر این است که چنین سازهٔ محکم و محصور ممکن است به عنوان خزانۀ مدارک، اسناد سلطنتی یا اشیای ارزشمند به کار رفته باشد؛ فرضیهای که بر اساس ویژگیهای اتاق کوچک درون بنا و دسترسی محدود آن مطرح شده است.
هیچیک از این نظریات به طور قطعی اثبات نشدهاند و همین ابهام، نقش برجسته مکعب زرتشت را در پژوهشهای تاریخی افزایش داده است؛ این بنا همچنان نمادی از رازهای تاریخ معماری ایران باستان است که پژوهشگران را به چالش میکشد.
کتیبهها و نشانههای ساسانی؛ لایههای بعدی تاریخی
یکی از مهمترین شواهدی که مکعب زرتشت را از نظر تاریخی غنی میکند، کتیبههایی به سه زبانِ پهلوی اشکانی، پهلوی ساسانی و یونانی هستند که توسط شاه ساسانی شاپور اول و موبد معروف آن عصر، کرتیر، روی دیوارهای بنا حک شدهاند. این کتیبهها نه تنها بازتاب دهندۀ قدرت سیاسی و نظامی شاه ساسانی، بلکه بیانگر پیوند میان هویت ملی، قدرت پادشاهی و دین رسمی آن زمان هستند.
در این کتیبهها، شاپور اول از پیروزیهایش در برابر امپراتوری روم و گستره قدرتش سخن گفته و نسب و خانوادهٔ خود را معرفی میکند؛ متنی که هم از منظر تاریخی و هم از لحاظ زبانی و مردمشناسی اهمیت دارد، زیرا در سه زبان مختلف منعکس شده و نشان میدهد که این بنا در دورههای پس از هخامنشی فعال بوده؛ دورانی که سلسلهٔ ساسانی تلاش داشت خود را به امپراتوری باشکوه پیش از خود پیوند دهد.
موقعیت فرهنگی؛ میان افسانه و واقعیت
با وجود اینکه نام «زرتشت» در عنوان این بنا آمده، هیچ سند تاریخی معتبری وجود ندارد که نشان دهد این بنا مستقیماً به پیامبر ایرانی زرتشت یا مناسک دین زرتشتی تعلق داشته باشد؛ این برداشت بیشتر از قرائتهای بعدی و برداشتهای غیرعلمی ناشی شده است.
نام «کعبه» نیز احتمالاً از دوران اسلامی و قرون وسطی بر آن اطلاق شده، زمانی که اروپاییان و محلیان بناهای مکعبگون را با ساختار کعبه در مکه مقایسه میکردند؛ اشتباهی که در نامگذاری بسیاری آثار باستانی ایران رایج بوده است.
در نتیجه، مکعب زرتشت نه تنها از نظر معماری و تاریخی یک میراث مهم ایرانی باستان است، بلکه نمادی از لایههای پیچیدهٔ تاریخ فرهنگی ایران نیز به شمار میرود؛ آثاری که از دوره هخامنشی آغاز شده، در دوران ساسانی بازتاب یافته و در سدههای بعدی با تفاسیر و نامگذاریهای نو مواجه شدهاند.
امروزه کعبهٔ زرتشت یکی از جاذبههای اصلی محوطه نقش رستم است که سالانه هزاران گردشگر و پژوهشگر را از سراسر جهان به سوی خود جذب میکند. این بنا نه تنها نمادی از گستره تاریخی و قدرت سیاسی ایران باستان است، بلکه مرکزی برای فهم تحولات فرهنگی، زبانی و نمادین در طول بیش از دو هزار و پانصد سال به شمار میرود.
«مکعب زرتشت» یا کعبه زرتشت از بناهای باستانی ایران است که با وجود نامگذاری دیرهنگام و برداشتهای نادرست تاریخی، یکی از مهمترین شاهکارهای معماری هخامنشی و ساسانی به حساب میآید. این ساختار نه تنها از دید مهندسی و معماری ارزشمند است، بلکه از منظر تاریخی، زبانی و فرهنگی یکی از پیچیدهترین منابع تاریخ ایران باستان به شمار میرود؛ بنایی که همچنان پژوهشگران را وادار به پرسش، تحلیل و بازخوانی تاریخ میکند و نقش برجستهای در تصویر جهانی میراث فرهنگی ایران دارد.
