کشفی در ویرانه‌های به جا مانده از دوران پرشکوه ایران باستان: جام 2800 ساله حسنلو

شایانیوز- جام حسنلو، یکی از نمادین‌ترین اشیاء باستانی ایران و یکی از چشم‌گیرترین نمونه‌های فلزکاری طلایی در خاورمیانه، نه‌تنها به‌خاطر فنی‌ترین جلوه‌های هنری‌اش بلکه به‌علت پیوندهای فرهنگی و معناشناختی که در تصاویر برجستهٔ آن بازتاب یافته، همواره محل بحث و تفسیر پژوهش‌گران بوده است. این مقاله تلاش می‌کند خوانشی منسجم و همه‌جانبه از این اثر ارائه دهد: از شرایطِ کشف و تاریخ‌گذاریِ آن گرفته تا شرحِ نقش‌مایه‌ها، پیوندهای منطقه‌ای، مباحثِ علمی پیرامون معنا و خاستگاهِ تصویری و سرانجام وضعیتِ نگهداری و اهمیتِ ملی و بین‌المللیِ آن. (در متن، مطالبِ کلیدی که برگرفته از منابع پژوهشی‌اند با ارجاع مشخص آمده‌اند.)

کشف اثر

جام حسنلو در جریانِ کاوش‌های باستان‌شناسی در تپهٔ حسنلو (Teppe Hasanlu)، واقع در ناحیهٔ نقده در شمال‌غرب ایران، به دست آمده است. این کاوش‌ها توسط رابرت اچ. دایسون (Robert H. Dyson) و تیمش در دههٔ ۱۹۵۰ میلادی انجام شد و یکی از مهم‌ترین یافته‌های آن سطحِ ویران‌شدهٔ حسنلو ــ که امروزه با عنوان «حسنلو IV» شناخته می‌شود، حاوی این جام طلایی بود. طبق تاریخ‌گذاری‌های پذیرفته‌شده، سطحِ ویران‌شده‌ای که جام از آن بیرون آمد مربوط به اواخر هزارهٔ نخست پیش از میلاد (حدود سدهٔ نهم تا هشتم ق.م.) است؛ به عبارت دیگر جام قدمتی در حدود سه هزاره دارد. این یافته، به‌خاطر درخششِ متالِک و همچنین تصاویرِ پیچیدهٔ برجسته‌اش، خیلی زود در مرکز توجه پژوهش‌های مرتبط با هنر و فرهنگِ عصر آهن در منطقه قرار گرفت.

توصیف  فنی و ظاهری جام

جام حسنلو یک پیاله/کاسهٔ طلایی ساخته‌شده از ورق طلاست که با فنِ ضرب‌کاری (repoussé) و حک و برجسته‌کاری آراسته شده است. سطح بیرونیِ جام پوشیده از یک ترکیب‌بندیِ پیچیده از صحنه‌هاست که پژوهش‌گران آن را به دو یا چند نوارِ افقی تقسیم کرده‌اند: در ردیفِ بالایی معمولاً تصاویرِ خدایان یا موجوداتی بال‌دار بر ارابه یا در حال سوارکاری دیده می‌شوند و در بخشِ پایین‌تر تصاویرِ جنگ، شکار، قربانی و محراب‌ها و صحنه‌های تشریفاتی و ضیافت به‌چشم می‌خورد. اجرای دقیقِ جزئیاتِ تن‌پوش، تسلیحات، ارابه‌ها و حالاتِ ژست‌ها نشان‌دهندهٔ مهارتِ بسیار بالا در فلزکاری و نیز آشناییِ هنرمند/هنرمندان با یک سنتِ تصویری پیچیده است.

خوانش تصویری: تصاویر چه می‌گویند؟

تفسیر نقش‌مایه‌های جام، محورِ اصلیِ مباحث علمی است و دیدگاه‌های متنوعی دربارهٔ معنای کلی طرح‌ها عرضه شده است. چند محورِ مهم در تحلیلِ تصاویر عبارت‌اند از:

صحنه‌های تشریفاتی و ضیافت: حضور میزبانان، برجستگی‌های نمادینِ میز و نقش‌هایی که ممکن است نشان‌دهندهٔ آیین‌های هدیه یا قربانی باشند، برخی پژوهش‌گران را به این نتیجه رسانده که بخشی از مضمونِ جام مرتبط با مراسمِ دربار یا جشن‌های آیینی است.

صحنه‌های نبرد و شکار: نمایشِ شمشیرها، اشکالِ رزمی و ارابه‌ها می‌تواند اشاره به اهمیتِ نمایشیِ قدرت نظامی و شکوهِ جنگجویی داشته باشد؛ در جامعه‌هایی که نخبگانِ نظامی نقشِ محوری دارند، چنین تصویرسازی‌هایی حاملِ پیام‌های سیاسی و اجتماعی‌اند.

موجودات بال‌دار و عنصری فراطبیعی: تصاویری که شباهت به موجوداتی نیمه‌خدایی یا فرشته‌گون دارند، موضوعِ بحث دربارهٔ تأثیر اسطوره‌ها و سنت‌های نمادینِ فراسرزمینی را پیش کشیده‌اند؛ آیا این‌ها نشانِ سنت‌های محلی‌اند یا بازتابِ الگوهای تصویریِ وارداتی/بنیادین؟ پژوهش‌ها در این باره شکاف‌گونه ولی قابل توجه‌اند.

در مجموع، ترکیبِ صحنه‌ها احتمالاً به‌منظورِ بازنماییِ یک روایتِ نمادینِ چندگانه ــ شاملِ مقولاتی چون قدرتِ نمادینِ حاکم، پیوند انسان و خدایگان، و نمایشِ خصلتِ جنگاوریِ جامعه ــ طراحی شده است؛ اما تعیینِ «داستانِ واحد» یا «روایتِ مشخص» بر جام همچنان موضوعِ مناقشه و تفسیر است.

خاستگاه هنری و پیوندهای منطقه‌ای؛ محلی یا بین‌المللی؟

یکی از پرسش‌های اساسی این است که جامِ حسنلو محصولِ کدام‌ سنتِ هنری است و آیا می‌توان آن را «اصیل (محلی)» دانست یا نشانی از تبادلِ گستردهٔ فرهنگی در منطقه؟ مطالعاتِ مقایسه‌ای، به‌ویژه بررسی نمونه‌های فلزیِ رقیب در حوزهٔ قفقازِ جنوبی، آناتولی و شمالِ بین‌النهرین، نشان می‌دهد که جامِ حسنلو در تقاطعِ شبکه‌های تبادلِ هنری و تکنیکیِ گسترده‌ای قرار دارد؛ یعنی در حالی که مهارت‌های فنی و برخی موتیف‌ها می‌توانند محلی باشند، سبکِ ترکیبیِ تصویرسازی و برخی نمادها ارتباطاتی با اشکالِ تصویریِ همسایگان منطقه‌ای را در بر دارند. برخی پژوهش‌گران، بر پایهٔ شواهدِ مقایسه‌ای، بر نقشِ مراوداتِ فرهنگی ــ تجارت، تبادلِ کارگزارانِ هنری، یا جریانِ نمادها میان جوامعِ کوهستانیِ قفقاز تا نواحیِ ایرانِ غربی ــ تاکید کرده‌اند. این دیدگاه فضایِ هنریِ عصرِ آهنِ منطقه را نه به‌صورتِ قلمرویِ بسته، بلکه به‌عنوانِ عرصه‌ای میان‌مرزی و پوینده ترسیم می‌کند.

منطقه   باستانی  «تپه حسنلو»

مباحث تاریخی و معناشناسانه

پژوهش‌گرانِ هنر و باستان‌شناسی چند رویکردِ تفسیر به کار برده‌اند:

1. رویکرد آیینی-مذهبی: برخی تصویرسازی‌ها را نشانهٔ مناسکِ آیینی و پرستش می‌دانند و معتقدند جام ممکن است در مراسمِ مذهبی یا قربانی کاربرد داشته باشد.

2. رویکرد نمادین-سیاسی: از آنجا که در جوامع عصر آهنِ غربِ ایران، نمایشِ قدرتِ نظامی و تشریفاتِ درباری نقشی کلیدی داشت، برخی می‌گویند جام ممکن است به‌عنوانِ شیءِ نمایش‌گرِ قدرتِ یک سلسله یا خوانین به کار رفته باشد.

3. رویکرد میان‌فرهنگی: آن بخش از مطالعات که بر پیوندهای فراسرزمینی تأکید دارد، جام را سندی می‌داند برای نشان‌دادنِ جریانِ ایده‌ها و تصویرها در شبکهٔ وسیعِ پیوندهای فرهنگی منطقه.

هیچ‌یک از این رویکردها به‌تنهایی جامع و قطعی نیست؛ حقیقتِ تاریخی احتمالاً در هم‌زمانیِ عناصرِ فوق و در بافتِ اجتماعیِ خاصِ حسنلو قرار دارد.

وضعیت نگهداری و نمایش

پس از کشف، آثار باستانی حسنلو به‌صورتِ عمده در موزهٔ ملیِ ایران و نیز در برخی موزه‌های تحقیقاتِ خارجی مورد مطالعه و نمایش قرار گرفتند. جام حسنلو به‌علتِ اهمیتِ داخلی و بین‌المللی‌اش لازم است در شرایط خاص نگهداری شود. حفظ   این شیءِ لطیف  فلزی و حفاظت در برابر هوازدگی، نورِ شدید و آسیبِ مکانیکی، نیازمندِ برنامه‌های حفاظتیِ پیشرفته است؛ بنابراین نگهداری آن در شرایط موزه‌ای و در دسترس پژوهش‌گران متخصص مورد توجه قرار دارد.

جام حسنلو؛ میراث چندصدایی تاریخ

جام حسنلو بیش از آنکه صرفاً یک شیء زینتیِ طلایی باشد، یک متنِ بصریِ پیچیده و میان‌فرهنگی است؛ متنی که می‌تواند ما را به درکِ بهتر شبکه‌های قدرت، آیین و هنر در منطقهٔ وسیعی از ایران باستان تا قفقاز و آناتولی ببرد. کنجکاوی علمی دربارهٔ معنای دقیقِ نقش‌ها و ریشه‌های هنریِ جام همچنان زنده است و هر پژوهشِ جدید می‌تواند لایه‌ای دیگر از این «گنج تصویری» را روشن سازد. به‌ همین‌دلیل نگهداری و پاسداریِ این اثر و پژوهشِ دقیق و بینارشته‌ای پیرامون آن نه تنها وظیفهٔ میراث‌داران، که ضرورت فهم تاریخی معاصر ماست.