معرفی نمایشنامه «مجلس ضربت زدن»؛ اثر بهرام بیضایی
نمایشنامه «مجلس ضربت زدن» بهرام بیضایی؛ اثری متفاوت پیرامون حضرت علی
نمایشنامه «مجلس ضربت زدن» یکی از شاخصترین آثار استاد بهرام بیضایی است. او در این اثر، واقعه ضربت خوردن حضرت علی را از زاویهای خاص و…
شایانیوز- نمایشنامه «مجلس ضربت زدن» یکی از شاخصترین و در عین حال پیچیدهترین آثار استاد بهرام بیضایی است؛ متنی که نه صرفاً بازگویی واقعه تاریخی ضربت خوردن حضرت علی، بلکه بازاندیشی رادیکال در مفهوم تاریخ، روایت، قدرت، تقدس و خشونت است. بیضایی در این اثر، به سراغ یکی از حساسترین و سرنوشتسازترین رخدادهای تاریخ اسلام میرود، اما آن را نه از منظر روایت رسمی و خطی، بلکه از زاویهای چندلایه، نمایشی و انتقادی بازمیسازد.
این نمایشنامه نخستین بار در سال 1381 منتشر شد و از همان ابتدا به عنوان متنی «خاص»، «سنگین» و «غیرمتعارف» شناخته شد؛ متنی که بیش از آنکه برای اجرای ساده صحنهای نوشته شده باشد، برای اندیشیدن، تحلیل و مواجهه فکری با تاریخ طراحی شده است.
ساختار و فرم نمایشی
بیضایی در این نمایشنامه از فرم «مجلس» استفاده میکند؛ فرمی که ریشه در تعزیه، شبیهخوانی و نمایشهای آیینی ایرانی دارد، اما در دست او به ابزاری مدرن و پیچیده بدل میشود. «مجلس» در اینجا نه یک بازسازی مذهبیِ صرف، بلکه صحنهای است برای تقابل روایتها، صداها و مواضع مختلف.
نمایشنامه ساختاری اپیزودیک، چندصدایی و غیرخطی دارد. شخصیتها نه فقط نقشهای تاریخی، بلکه گاه «راوی»، «ناظر»، «تفسیرگر» و حتی «متهمکننده تاریخ» هستند. مرز میان بازیگر و شخصیت، روایتکننده و واقعه، مدام جابهجا میشود و مخاطب را وادار میکند بهجای همذاتپنداری ساده، درگیر تحلیل شود.
روایت واقعه؛ فراتر از تاریخ رسمی
واقعهی ضربت خوردن امام علی در این نمایشنامه نه به عنوان یک «حادثهی مقدس و قطعی»، بلکه به مثابه رخدادی تاریخی با زمینههای انسانی، اجتماعی و سیاسی بررسی میشود. بیضایی به جای تمرکز صرف بر لحظهی ضربت، به بسترهایی میپردازد که این واقعه را ممکن کردهاند:
سکوتها، تعصبها، تردیدها، خشونتهای انباشته، و سازوکارهایی که قهرمان و قاتل را در یک تاریخ مشترک میپرورند.
در این متن، ابنملجم صرفاً یک «شر مطلق» نیست و علی فقط یک «قدیس دستنیافتنی» باقی نمیماند؛ بلکه هر دو در شبکهای از روابط، تصمیمها، باورها و ساختارهای قدرت قرار میگیرند. این رویکرد، دقیقاً همان نقطهای است که نمایشنامه را از روایتهای رایج مذهبی متمایز و البته بحثبرانگیز میکند.
مضامین محوری نمایشنامه
نمایشنامه «مجلس ضربت زدن» سرشار از مضامین عمیق فلسفی و اجتماعی است، از جمله:
خشونت مقدس و مشروعسازی آن
نسبت قدرت و ایمان
تاریخ بهمثابه روایت، نه حقیقت مطلق
مسئولیت جمعی در وقوع فاجعه
تقدسزدایی از روایت رسمی بدون انکار امر قدسی
تکرار تاریخ و ناتوانی انسان در درس گرفتن از آن
بیضایی به وضوح نشان میدهد که فاجعهها معمولاً محصول یک فرد نیستند، بلکه نتیجهی همدستی ناآگاهانهی جمعیاند؛ جمعی که یا سکوت کرده، یا توجیه، یا عادت.
زبان و سبک نگارش
زبان نمایشنامه، زبانی آیینی، شاعرانه، سنگین و چندلایه است؛ زبانی که بهعمد از سادگی فاصله میگیرد تا مخاطب را به مکث، بازخوانی و تأمل وادارد. بیضایی از واژگان کهن، ساختارهای خطابی و ریتم تعزیهگون بهره میبرد، اما آنها را در خدمت یک متن مدرن و انتقادی قرار میدهد.
این زبان، همزمان حس تقدس، تردید، خشونت و سوگواری را منتقل میکند و یکی از دلایل اصلی است که این اثر بیش از آنکه «خواندنیِ سریع» باشد، متنی برای مطالعهی جدی و چندباره است.
حاشیهها، حساسیتها و چرایی کم اجرا بودن اثر
«مجلس ضربت زدن به امیرالمؤمنین» از جمله آثاری است که از زمان انتشار تاکنون همواره در حاشیهای سنگین از سکوت، احتیاط و گاه پرهیز قرار داشته است. نه به این دلیل که متن، واجد ضعف نمایشی یا ادبی باشد، بلکه دقیقاً به سبب نوع مواجههی آن با یکی از مقدسترین و حساسترین وقایع تاریخ اسلام. بیضایی در این نمایشنامه، بهجای بازتولید روایت رسمی و تثبیتشده، دست به بازخوانی ساختارهای تاریخی و اجتماعی میزند؛ کاری که همواره با مقاومت، سوءتفاهم و نگرانی از «تقدسزدایی» همراه بوده است.
همین رویکرد سبب شده که اثر، بیش از آنکه روی صحنه دیده شود، در حوزهی مطالعه، پژوهش و تحلیل دانشگاهی جایگاهی ویژه پیدا کند و بهعنوان متنی «خواندنی اما پرریسک برای اجرا» شناخته شود.
نسبت نمایشنامه با تعزیه و سنت نمایش آیینی ایران
هرچند بیضایی از فرم «مجلس» بهره میگیرد، اما نسبت او با تعزیه، نسبت تقلید یا بازسازی نیست. او تعزیه را از یک آیین تثبیتشدهی سوگوارانه به بستری برای پرسشگری تاریخی بدل میکند. در این نمایشنامه، عناصر تعزیه، مانند چندصدایی، خطاب مستقیم به مخاطب، فاصلهگذاری و تکرار، نه برای تثبیت یک معنا، بلکه برای شکستن قطعیتها به کار میروند.
به بیان دیگر، بیضایی سنت را حفظ میکند، اما کارکرد آن را تغییر میدهد: تعزیه در اینجا دیگر صرفاً روایت مصیبت نیست، بلکه ابزار تحلیل تاریخی و اخلاقی است.
امکان و دشواری اجرای صحنهای
از منظر اجرایی، «مجلس ضربت زدن به امیرالمؤمنین» متنی ساده و متعارف نیست. زبان سنگین، ساختار غیرخطی، تعدد صداها و فقدان قهرمانپردازی کلاسیک، اجرای آن را به چالشی جدی برای کارگردان و گروه نمایشی بدل میکند.
اجرای موفق این نمایشنامه نیازمند درک عمیق از فرم آیینی، تسلط بر زبان بیضایی و جسارت فکری است؛ امری که باعث شده بسیاری از کارگردانان، خوانش متن را به اجرای آن ترجیح دهند.
این کتاب برای چه کسانی مناسب است؟
علاقهمندان به تئاتر فکری، فلسفی و غیرمتعارف
پژوهشگران تاریخ، اسطوره و مطالعات دینی
دانشجویان و علاقهمندان ادبیات نمایشی و تئاتر آیینی
مخاطبانی که به نقد روایتهای رسمی و بازخوانی انتقادی تاریخ علاقه دارند
«مجلس ضربت زدن» بیش از آنکه دربارهی یک شخصیت یا یک واقعه باشد، دربارهی مکانیزمهای تاریخیِ تولید فاجعه است؛ دربارهی جامعهای که با سکوت، تعصب و عادت، راه را برای خشونت هموار میکند. همین نگاه است که اثر را از یک متن تاریخی یا مذهبی صرف فراتر میبرد و آن را به یکی از ماندگارترین و چالشبرانگیزترین متون نمایشی معاصر ایران تبدیل میکند.
جایگاه اثر در کارنامه استاد بیضایی و تئاتر ایران
«مجلس ضربت زدن» را میتوان یکی از سیاسیترین و فلسفیترین متون نمایشی بیضایی دانست. این اثر ادامهی پروژهی فکری او در بازخوانی تاریخ، اسطوره و روایتهای مسلط است؛ پروژهای که در آثاری چون مرگ یزدگرد، چهار صندوق و فتحنامه کلات نیز دیده میشود.
در تاریخ تئاتر ایران، این نمایشنامه نمونهای کمنظیر از برخورد انتقادی با تاریخ دینی است؛ متنی که نه در دام تبلیغ میافتد و نه به نفی سطحی تن میدهد، بلکه پرسشگری را جایگزین قطعیت میکند.
مخلص کلام
نمایشنامه «مجلس ضربت زدن» اثری است عمیق، چالشبرانگیز و چندلایه که مخاطب را نه به تماشا، بلکه به اندیشیدن فرا میخواند. این متن برای خوانندگانی مناسب است که به تئاتر فکری، فلسفه تاریخ، نقد روایتهای رسمی و بازاندیشی در مفاهیم قدرت و تقدس علاقهمندند.
این نمایشنامه نه فقط یک اثر نمایشی، بلکه دعوتی به بازنگری در نحوهی فهم ما از تاریخ و مسئولیت ما در تکرار آن است؛ متنی که حتی سالها پس از نگارش، همچنان تازه، حساس و تأملبرانگیز باقی مانده است.
