علم و شایعه؛ دماوند پس از 7 هزار سال به جوش و خروش آمده است؟

شایانیوز- دماوند در روزهای اخیر بار دیگر در مرکز توجه افکار عمومی و رسانه‌ها قرار گرفت؛ عکس‌ها و ویدئوهایی که از فاصله‌های مختلف و با زاویه‌های گوناگون ثبت شده‌اند، قله را در حالی نشان می‌دهند که لایه‌ای روشن و ستون‌ مانند از بالای دهانه برمی‌خیزد و بر فراز آن پخش می‌شود؛ صحنه‌ای که برای بسیاری، به ‌خصوص در شبکه‌های اجتماعی، به‌ سادگی به «دود آتشفشانی» تعبیر می‌شود و زمینه شایعات و نگرانی‌های فوری را فراهم می‌کند. با این حال، توضیحی که جامعه علمی طی سال‌ها درباره دماوند داده، روشن است: آنچه معمولاً دیده می‌شود ترکیبی از فومارول‌ها (گازدهی طبیعی و بخار آب گرم از شکاف‌ها و روزنه‌های نزدیک دهانه) و پدیده‌های کاملاً هواشناختی مانند تشکیل ابرهای کلاهکی بر اثر صعود اجباری توده‌های مرطوب دامنه سرد قله است؛ ابرهایی که به‌ دلیل ایستایی باد در لایه‌های بالاتر، «ثابت» می‌نمایند و از دور به‌ صورت دودی سفید و یکنواخت جلوه می‌کنند. گازهای منتشر در فومارول‌ها که عمدتاً بخار آب به‌ همراه مقادیری دی‌اکسیدکربن و گازهای گوگردی هستند، در تضاد دمایی شدید میان دهانه گرم و هوای سرد قله، به ‌سرعت متراکم شده و هاله‌ای ابری، روشن و سبک می‌سازند که با تغییر جهت باد تغییر شکل می‌دهد و برخلاف مواد واقعیِ آتشفشانی، خاکسترزا، تیره و پایدار نیست. تمایز میدانی هم ساده است: پدیده‌های هواشناختی و فومارولی، نورانی، سفید، پراکنده و تابع باد هستند، در حالی که مواد آتشفشانی واقعی، دانه‌دار، تیره و همراه با لرزش‌نگاری مشخص و اغلب با بارش خاکستر دیده می‌شوند؛ چیزی که در روایت‌های اخیر گزارش نشده است.

اگر واقعاً مواد آتشفشانی‌ باشند، چرا پس از هزاران سال ناگهان....؟

آتشفشان دماوند، یک آتشفشان خاموش است که فعالیت‌های آن به دورۀ تاریخی بازنمی‌گردد. بر اساس مدارک ژئوشیمیایی و زمین‌شناسی، آخرین فوران رسمی آن بین سال‌های حدود ۵۳۵۰ پیش از میلاد بوده است؛ یعنی حدود ۷۴۰۰ سال پیش.

با این حال، وجود فوما‌رول‌ها و چشمه‌های گرم نشان می‌دهد که سامانهٔ ماگمایی زیر سطح دماوند هنوز فعال است و به‌ صورت غیر فورانی، فعالیت حرارتی دارد. مطالعات زمین ‌لرزه ‌نگاری و مشاهدات این حوزه آشکار کرده‌اند که از سال ۲۰۰۳ تا ۲۰۰۸، فروچاله‌ها و گسترش افقی در عمق چند میلی‌متری اتفاق افتاده‌اند؛ اما بیشتر این تغییرات ناشی از تغییرات جاذبه‌ای و فروریختگی طبیعی بوده و نه حرکت ماگما (مواد مذاب) به سمت سطح.

آیا دخالت انسانی مانند انفجارهای جنگ یا آزمایش‌های اتمی می‌تواند باعث بیداری دماوند شده باشد؟

در واکنش به برخی نظریه‌ها مبنی بر اینکه «موج انفجارها در جنگ ۱۲ روزه ایران و اسرائیل» یا فعالیت‌های هسته‌ای ممکن است آتشفشان را تحریک کرده باشد، باید با رویکردی علمی ورود کرد. به گفتهٔ پژوهشگران زمین‌شناسی، رانش ماگما یا فوران آتشفشانی، نیازمند تغییرات عظیم در فشار زیرسطحی و ساختار زمین‌شناختی است؛ در حالی که هیچ ‌یک از این وقایع بشر ساخته نمی‌توانند چنین حجم تحریکی ایجاد کنند. نه تنها ارتباطی بین انفجارها یا آزمایش‌های اتمی با فعالیت‌های زیرسطحی دماوند ثابت نشده، بلکه چیزی به ‌عنوان شواهد علمی از ترشح‌های آشکار یا تغییر فشار ماگمایی مربوط به موج انفجارها مشاهده نشده است. بسیاری از کسانی که این نظریه‌ها را مطرح می‌کنند، با ناآگاهی از سازوکارهای ژئوفیزیکی و بر اساس تصورات غیر علمی واکنش نشان داده‌اند.

کدام دیدگاه مستند است؟

واقعیت علمی می‌گوید: آنچه مشاهده می‌شود قطعاً فوما‌رول یا بخار طبیعی است، نه فعالیت فورانی. دماوند در دستۀ آتشفشان‌های خاموش است که در آن گاز و بخار معمولاً آزاد می‌شود ولی هیچ نشانه‌ای از فوران قریب‌الوقوع نیست. فعالیت‌هایی مانند افزایش دود یا بخار، ممکن است بر اثر تغییرات دمایی، فشار جوی یا گودشدگی‌های طبیعی رخ داده باشد و این پدیده‌ها همانقدر طبیعی محسوب می‌شوند که چشمه‌های آب گرم و گوگردی در دامنه کوه.

در این میان، مرتبط کردن فعالیت دماوند به دخالت‌های نظامی یا اتمی انسان‌، نه تنها مبتنی بر هیچ دادهٔ علمی قابل اتکا نیست، بلکه از منظر حقوقی و سیاست هم به‌ دور از تحلیل واقع‌بینانه است. حتی اگر فرض کنیم انفجارهای جنگی یا آزمایش‌های اتمی رخ داده‌اند، هیچ‌یک از آن‌ها در گسترهٔ انرژی یا فشار لازم قرار ندارند که در عمق چند کیلومتری زمین تحولی ایجاد کنند.

بین تجسس رسانه‌ای و ارزیابی علمی

در جهانی که اطلاعات لحظه‌ای و رسانه‌ای بر افکار عمومی غالب شده‌اند، بسیار ساده است که هر دود یا بخاری را فوران و هر صدا را انفجار تلقی کنیم. اما آتشفشان‌شناسی رشته‌ای دقیق و مبتنی بر داده‌های دقیق است؛ علمی که می‌گوید:

دماوند، خاموش اما نسبتاً فعال است (به این معنی که گرما و بخار دارد اما فوران ندارد)؛

آخرین فوران رسمی آن حدود ۷۰۰۰ سال پیش ثبت شده؛

مشاهده فوما‌رول طبیعی بوده و دلیلی برای نگرانی فوری نیست؛

هیچ شواهدی وجود ندارد که فعالیت انسانی اخیر، فعالیت آتشفشانی را تحریک کرده باشد.

از منظر علمی باید تأکید کرد: باور به فعال ‌شدن دماوند بدون شواهد زمین‌شناختی و لرزه‌ای، چیزی جز تسلیم در برابر هیجان رسانه‌ای نیست. تا زمانی که داده‌های معتبر علمی وجود نداشته باشد، بدترین اقدام ممکن، ساختن سناریوهای ترس‌آور مبتنی بر فرضیات بی‌پایه است. بهتر است با حفظ آرامش و اعتماد به نظارت‌های تخصصی، اجازه دهیم علم، تصمیم ‌گیرنده باشد.