اعراب جاهلی زیر ذره بین
از انتقامجویی وخونخواهی تا مهمان نوازی و وفای به عهد؛ روایت تلخ و شیرین اعراب جاهلیت!
قبایل عرب پیش از اسلام، رسوم و سنن خاص خود را داشتند که بعضی توسط اسلام پسندیده اعلام شد و بعضی ناپسند.
شایانیوز- آداب و رسوم و سنتهای اعراب پیش از اسلام، نمودهای عمیق نوع ذهنیت، ساختار قدرت، ارزشهای اخلاقی و سازوکارهای اجتماعی مردمانی است که در شرایط سخت بیابانی و به دور از قوانین نظاممند مرکزی و وجوه تمدنی زندگی میکردند. از شرابخواری و قمار گرفته تا خرافهپرستی و خونخواهی، هر رفتار ناپسند، نشانهای از فشارهای محیطی، رقابت قبیلهای و نیاز به هویت جمعی بود. در مقابل، مهماننوازی، وفای به عهد و اهتمام به شعر و دانش، ارزشهایی بودند که ریشه در اخلاق و تعهد اجتماعی داشتند و با آمدن اسلام تثبیت شدند. مطالعه این رسوم به ما اجازه میدهد چرایی بسیاری از تحولات فرهنگی و اجتماعی پس از ظهور اسلام را درک کنیم.
نوشیدن شراب
شراب هم جلوهٔ لذت و هم علامت قدرت نمادین بود؛ نوشیدن باده در مراسم عروسی، سوگواری، و حتی به عنوان بخشی از مناسک جنگ و صلح توصیف شده است و در اشعار عرب، مستی و خماری بارها تصویر شدهاند. این رسم، در کنار کارکرد تفریحی، نقشِ اقتصادی و نمادین هم داشت: جامداری و طریقهٔ توزیع باده میتوانست نشانهٔ موقعیت اجتماعی و سخاوت صاحب مجلس باشد. شعر پیش از اسلام این عنصر را به عنوان بخشی از «هویتِ قبیلهای» بازتاب میدهد.
فحشا و روسپیگری
روابط جنسی در منابع پیش از اسلام به صورتهای متفاوتی ظاهر میشود؛ از جمله: ازدواج با کودکان، اسیرگیری در جنگها و بردهداری و تبدیلِ زنان اسیر و برده به کالای مبادله یا نیروی کار جنسی. متون و شواهد اسلامی-میانه و مطالعات جامعهشناختی جدید نشان میدهند که روسپیگری در میان قبایل، مرسوم بوده است و بر سر در خانه زنان روسپی علامت مخصوص وجود داشته است.
اسلام در تنظیم روابط جنسی دو روند موازی داشت: یکی قانونگذاری روابط در چارچوب رضایت صریح طرفین به ازدواج و انتخاب یکدیگر و دیگری تحریم شکلهای استثماری صریح و خرید و فروش به عنوان کالا و در ازای مبلغ.
جنگ، خونخواهی و فرهنگ انتقام (ثار)
جنگهای قبیلهای و چرخهٔ انتقام، از شاخصهای دائمی مناسبات قبیلهای در بسیاری از مناطقِ شبه جزیره عربستان بود؛ منابع شعری و روایی از «ایام العرب» نبردهای طولانی و فصلی که گاهی برای غنیمت، تصرف دام، آب، دفاع از حیثیت و یا خونخواهی رخ میداد، سخن گفتهاند. در زندگی قبیلهای، انتقام نه فقط عملِ فردی که سازوکاری اجتماعی برای بازگردادندن حیثیت از دست رفته و توازنِ قدرت میان قبایل بود.
ورود شریعت و قواعد قضایی نو (قصاص قانونی، تشویق به عفو و وساطت برای بخشش) کوشید چرخهٔ انتقام بیپایان را قطع کند و قدرت داوری را از دست روسای قبیله خارج سازد.
خرافه، پیشگویی و بت پرستی
پرستشِ بتهای قبیلهای مانند هبل، اللات، العزی و منات در متون قرون میانی برجسته شدهاند و کتابهایی مانند کتاب الأَصنام به ثبت جزئیات این بتها و بتکدهها پرداختهاند. کتیبهها درعربستان، تصویر پراکندهای از مراکز زیارتی عرضه میکنند. در این مراکز و بتکدهها کاهنان حضور داشتند که به کهانت، پیشگویی، طالع بینی و امور خرافی میپرداختند.
خوردن خون و مردار
اسناد و پژوهشهای تاریخی تأکید میکنند که در جوامع عرب صحراگرد، تغذیه از مردار حیوان و حتی نوشیدن خون حیوانات متداول بوده است.
قمار و ربا
قمار در عصر پیش از اسلام با نامهای مختلف و در اشکال گوناگون (پرتابِ استخوان یا دانه، شرطبندی بر نتایج مسابقات و....) رایج بود. اصطلاحِ مَیسر (maysir) که در قرآن نیز به آن اشاره شده، دقیقاً به این نوع بازیهای شانسی با بَخت تصادفی و آثار اجتماعیاش دلالت دارد.
ربا نیز در مناسبات تجاریِ قریش و در بازارهای شهری به عنوانِ رویهای اقتصادی مطرح بود و بسیاری از قراردادها یا وامها با بهرههایی غیرمنصفانه همراه بود؛ تاریخ فقهی نشان میدهد که تحریمِ هر دو پدیده در چارچوبِ یک پروژهٔ گستردهتر برای تنظیم عدالت اقتصادی و جلوگیری از غارت دارایی اندک طبقات ضعیف قابل فهم است.
سنتهای پسندیده
در مقابلِ مجموعهای از رسوم نکوهیده، سه دسته از ارزشها در فرهنگِ اعراب قبل از اسلام به طورِ برجستهای ستایش میشدند و بعدها اسلام نیز آنها را حفظ و ساماندهی کرد:
مهماننوازی (کَرَم / ضیافة)
پذیرایی از غریبه و حفاظت از مهمان از واجبات اخلاقی بود؛ داستانها و روایتها (مثلاً روایات مربوط به شخصی به نام حاتم از قبیله طَی مشهور به حاتم طائی) نشان میدهد که در محیطِ بیابانی، ارائهٔ غذا، سرپناه و محافظت از مهمان، حکم «سرمایهٔ اجتماعی» را داشت و نقض آن ننگآور بود. این سنت به عنوان سنگ بنای اعتماد اجتماعی در میان قبایل عمل میکرد و بعدها در آموزههای اسلامی به صورت قواعد اخلاقی و حقوقی تثبیت گردید.
وفای به عهد
در زندگی قبیلهای، پیمانها و سوگندها ابزار اصلی تضمین روابط سیاسی-نظامی بودند؛ این سوگندها میتوانستند توسط بزرگان یا در قالب بیعَت ارائه شوند و شکستنِ عهد مایهٔ اتهام و طرد اجتماعی میگردید؛ حفظ عهد نشانۀ شرف بود و اسلام با ارج نهادن به پایبندی به پیمان و وفای به عهد، این ارزش پیشین را درجهای دینی بخشید.
اهتمام به بعضی دانشها (شعر، نسبشناسی، نجوم کاربردی)
شعر یکی از ابزارهای اصلی نگهداری حافظهٔ جمعی، آموزش قواعد شرف و حیثیت و ثبت وقایع بود؛ همچنین توجه به نسب و قرابتهای خانوادگی (برای حلِ نزاعها و پروندههای ارث) و دانشهای کاربردیِ نجومی مانند جهتیابی برای کاروانها و دریانوردان منطقه اهمیت داشت؛ این دانشها بهعنوان «مهارت زیستی» و سرمایهٔ فرهنگی ارزشگذاری میشدند و در دورهٔ اسلامی پایهای برای گسترش علومی مانند نجوم، طب و زبانشناسی قرار گرفتند. کشفیات باستانشناسی و یافتن کتیبههای تاریخی در قرون جدید نشان میدهد میراث نوشتاری و دانش محورِ قبل از اسلام از آنچه در قدیم تصور میشد غنیتر بوده است.
دیدگاه تان را بنویسید