شهر سوخته؛ پایتخت فناوری جهان!
اولین انیمیشن جهان 5000 سال پیش در این شهر ساخته شد! از ساخت چشم مصنوعی تا جراحی مغز!
شهر سوخته یک تمدن باستانی در زمره تمدنهای ایلامی است. بسیار پیشرفته بوده و سپس به کلی نابود شده است.
شایانیوز- نامش را که میشنوی، ویرانی و نابودی برایت تداعی میشود اما روزگاری سمبل رونق و پیشرفت در میان تمام تمدنهای جهان بود: شهر سوخته! عروس تمدنهای باستانی.
این شهر که در دل خاک، رازهایی عظیم از پیشرفتهای فنی، اجتماعی و فرهنگی تمدن ایرانزمین را پنهان کرده، نه تنها یکی از کهنترین سکونتگاههای بشری است، بلکه نمادی بیبدیل از شکوه تمدنی است که به دلایل مرموز، ناگهان خاموش شد.
موقعیت جغرافیایی و زمان شکلگیری
شهر سوخته در شرق ایران و در حاشیه رودخانه هیرمند در جنوب شرق استان سیستان و بلوچستان، در ۵۶ کیلومتری غرب زابل و در منطقهای موسوم به هامون هلمند قرار گرفته است. این شهر حدود ۳۲۰۰ سال پیش از میلاد بنیان گذاشته شد و حدود ۱۸۰۰ پیش از میلاد، یعنی پس از حدود ۱۴۰۰ سال حیات تمدنی، متروکه شد. نکته مهم این است که دوره شکوفایی آن، دقیقاً با تمدنهای باستانی بزرگی مانند بینالنهرین، مصر، دره سند و جیرفت همزمان بوده است، و برخی نشانهها از تبادلات تجاری و فرهنگی گسترده با این تمدنها حکایت دارد.
ساختار شهری و نظم پیشرفته
یکی از مهمترین ویژگیهای شهر سوخته، نظم معماری و ساختار شهری آن است. این شهر با بیش از ۱۵۰ هکتار وسعت دارای محلههای مسکونی، منطقه صنعتی، گورستان و فضاهای عمومی بوده است. خانهها عمدتاً با آجر خام ساخته شدهاند و بسیاری از آنها دارای حیاط مرکزی، اتاقهای متعددی برای سکونت، محل نگهداری دام و انبار غلات بودهاند؛ موضوعی که نشان از برنامهریزی شهری و رفاه نسبی اجتماعی دارد.
در منطقه صنعتی شهر سوخته، آثار متعددی از کارگاههای سفالگری، سنگتراشی، بافندگی، فلزکاری و حتی تولید شیشه کشف شده است. آنچه حیرتانگیز است، وجود شبکههای فاضلاب و زهکشی در برخی مناطق بوده که نشان از کیفیت بهداشت شهری و زیرساختهای عمرانی دارد؛ دستاوردی که در بسیاری از شهرهای باستانی دیگر جهان تا قرنها بعد محقق نشد.
شواهدی از برابری جنسیتی و نقش زنان
یکی از جنجالیترین و جذابترین نکات درباره شهر سوخته، شواهد مربوط به نقش پررنگ زنان در مدیریت اقتصادی و اجتماعی این شهر است. در بسیاری از قبور کشف شده، خزانهداری خانوار یا مدیریت مالی خانواده به زنان تعلق داشته است؛ چرا که قبور زنان دارای اشیای باارزشی مانند مهرهای اقتصادی، ظروف فلزی و ابزار کار بوده که نشان از قدرت اقتصادی آنها دارد. در برخی قبور حتی مهرهای اداری مشاهده شده که حاکی از نقش رسمی زنان در سازوکارهای اجتماعی شهر است؛ موضوعی که میتواند باورهای سنتی درباره انحصار مردان در نقشهای اجتماعی در تمدنهای کهن را به چالش بکشد.
دستاوردهای شگفتآور در علوم و پزشکی
پیشرفتهای علمی و پزشکی این شهر، شگفتانگیز است. معروفترین نمونه، جمجمه کشف شده یک دختر نوجوان ۱۳ ساله است که آثار کاملاً مشخصی از جراحی مغز در آن مشاهده میشود. در این جمجمه، سوراخی دقیق و کنترل شده در استخوان جمجمه وجود دارد که به نظر میرسد برای درمان آسیب یا آبسه مغزی انجام شده باشد. باستانشناسان معتقدند که این بیمار، پس از جراحی نیز مدتی زنده مانده که نشانه موفقیتآمیز بودن عمل جراحی است. این عمل جراحی مربوط به ۴۸۰۰ سال پیش است، در حالی که در بیشتر نقاط جهان تا قرون وسطی، پزشکی به شدت ابتدایی و حتی بسیارخرافی بوده است.
همچنین در سال ۲۰۱۴، یک چشم مصنوعی در جمجمه یک زن حدوداً ۲۵ تا ۳۰ ساله کشف شد که از یک نوع پلیمر طبیعی ساخته شده و با سیمهای طلایی به داخل کاسه چشم متصل بوده است. این اولین نمونه شناخته شده از چشم مصنوعی در تاریخ بشر است. تحلیل میکروسکوپی نشان میدهد که این چشم مصنوعی نه تنها برای زیبایی، بلکه برای کاربرد واقعی طراحی شده بوده و بهگونهای ساخته شده که با حرکت پلکها تکان میخورده است.
چهره بازسازی شده زن دارای چشم مصنوعی در شهر سوخته
فناوری و هنر
یکی از کشفیات هیجانانگیز شهر سوخته، ظرف سفالیای است که بر روی آن تصاویری از یک بز در حال پریدن به سمت درخت طراحی شده است. این تصاویر که در پنج فریم متوالی ترسیم شدهاند، زمانی که ظرف چرخانده میشود، نمایی پویا متحرک میسازند. نوعی از تصویر متحرک که در ذات خود، مفهومی ابتدایی از انیمیشن محسوب میشود. برخی پژوهشگران این اثر را نخستین انیمیشن جهان دانستهاند. چنین ظرافتی در درک حرکت و زمان، نشان از درک عمیق هنرمندان این تمدن از روایت بصری دارد.
همچنین در میان اشیای یافت شده، ابزارهای دقیق اندازهگیری، شانههای حکاکی شده، آیینههای مفرغی، پارچههایی با طرحهای پیچیده و ابزار ریسندگی نیز وجود دارد که از پیشرفت چشمگیر در هنر، طراحی صنعتی و رشد صنایع خبر میدهند.
تخته نرد
در یکی از کاوشهای باستانشناسی انجام شده در شهر سوخته، یک صفحه چوبی یا سنگی بازی کشف شده که ۲۰ خانه دارد و در کنار آن مهرههایی نیز یافت شدهاند. شکل و شیوه ساخت این صفحه بازی، شباهت زیادی به تخته نرد یا دستکم به شکل اولیه آن دارد. این شیء به همراه ۶۰ مهره کوچک و گرد در قبر یکی از افراد دفن شده پیدا شد و احتمال دارد این بازی نقشی سرگرم کننده یا حتی آیینی در زندگی روزمره مردم شهر سوخته داشته است.
برخلاف تصور رایج که جوامع باستانی صرفاً به معیشت و بقا فکر میکردند، وجود بازیها و سرگرمیها نشان دهنده سبک زندگی پیچیدهتر، احساسات انسانی، وقتگذرانی و حتی طبقات اجتماعی مختلف در این تمدنهاست.
بسیاری از تحلیلگران معتقدند که این نوع بازیها پیش زمینه ریاضیات، استراتژی نظامی و تفکر منطقی بودند و همین بازیهای ساده زمینه را برای رشد ذهنی، ساختار تفکر انتزاعی فراهم کرده و پیش درآمد اختراعات فنی آینده بودند.
راز سقوط و نابودی
سوالی که هنوز برای بسیاری از باستانشناسان بدون پاسخ مانده، این است که چرا شهری با چنین شکوه و ساختاری، ناگهان متروکه شد؟ برخلاف تصور رایج، شهر سوخته توسط آتشسوزی از بین نرفته بلکه در اثر خشکسالی شدید، تغییر مسیر رود هیرمند، و فرسایش خاک نابود شد. برخی نیز نظریههایی مانند درگیریهای منطقهای، مهاجرت اجباری یا اپیدمیهای ناشناخته را مطرح کردهاند.
ارزش جهانی و ثبت یونسکو
در سال ۱۳۹۳ (۲۰۱۴ میلادی)، شهر سوخته در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت شد. این اقدام نه تنها به معنای رسمی شدن جایگاه جهانی این تمدن درخشان بود، بلکه موجب افزایش توجه بینالمللی به تمدنهای شرقی و باستانی ایران شد.
آینهای از آینده در دل گذشته
شهر سوخته، نه فقط یک محوطه باستانی، بلکه آینهای از ظرفیتهای فراموش شده بشر در عصر باستان است. درک این نکته که بیش از ۴۰۰۰ سال پیش، مردمانی در شرق ایران زندگی میکردند که به جراحی مغز، فناوریهای ساخت چشم مصنوعی، انیمیشن، شبکه فاضلاب، مدیریت شهری و برابری جنسیتی رسیده بودند، نه تنها ما را شگفت زده میکند، بلکه این پرسش را پیش میکشد که آیا تاریخ را درست نوشتهاند؟ آیا تمدن را باید فقط از مسیرهای القا شده شناخت؟ یا باید نگاه تازهای به شرق و سایر نقاط جهان و به مردمانی داشت که تمدن را با اندیشه و دانش بنا نهادند، نه با شمشیر و جنگ؟
دیدگاه تان را بنویسید