عادی‌سازی یا حاشیه‌سازی؟ پناهنده ریسک سانسور را پذیرفت تا در انتهای شب تابو شکنی کند

شایانیوز- تصویر زن و مرد، پوشش زنان و رابطه این دو در سینمای ایران پیش از انقلاب آزادانه به تصویر کشیده می‌شد و قوانین دست‌وپاگیر برای ممانعت از حضور زنان با چهره و استایل واقعی خود (همانگونه که در سطح شهر قدم بر می‌دارند) وجود نداشت. همین نکته هم سبب میشد تا آثار تولید شده فارغ زیبایی شناسی و نقد فنی و هنری، دور از تظاهر باشد و زیبا و واقعی به نظر آید. پس از پیروزی انقلاب اسلامی همه چیز دگرگون شد و مقررات بسیاری در حوزه فیلم و سریال تدوین شد که تا حد بسیاری موانعی را سر راه فیلمسازی پدید آورد و در بسیاری از موارد نقش زنان در فیلم (همچون جامعه) به نقش‌های فرعی تقلیل پیدا کرد.

زوج بازیگرها؛ درمان مقطعی موانع

موی زنان و تماس بدنی زن و مرد نامحرم از جمله مواردی است که در آثار ایرانی قابل نمایش نیست! در این میان برخی از کارگردان‌ها راه‌های متفاوتی را مورد آزمون قرار دادند تا بتوانند فضای فیلم را به واقعیت نزدیک کنند. به عنوان مثال برخی برای نشان دادن تماس بدنی زن و مرد در اثر خود از زوج‌های بازیگر کمک گرفتند همچون امیر جعفری و ریما رامین فر در سریال جنگل آسفالت یا امین حیایی و نیلوفر خوش‌خلق در سینمایی دایره زنگی. 

دور زدن تحریم‌ها هم نان و آب نشد

البته انگشت شمارند آثاری از این دست و بسیاری از فیلمسازان عطای واقعی بودن را به لقایش بخشیدند و با رعایت چارچوب‌ها آثار خود را ساختند. اما در این میان برخی از کارگردان‌ها نیز ریسک عدم پخش یا سایر مجازات‌ها را به جان خریدند و آنگونه که فکر می‌کردند لازم است فیلم و سریال خود را ساختند که در این مسیر با حذف و سانسور یا عدم پخش اثر روبه‌رو شدند.

بسیاری از کارگردان‌ها همچون علی حاتمی برای پوشش زنان در آثار خود از کلاه و کلاه‌گیس استفاده کردند که نمونه آن در سریال «هزار دستان»، «شهرزاد»، «معمای شاه» و «گاندو» دیده شد. برخی از آن‌ها نیز از بازیگران مرد در نقش بانوان بهره گرفتند. البته که «کاناپه» کیانوش عیاری با وجود کلاه گیس هرگز اجازه اکران نیافت.

حضور بازیگران خارجی نیز یکی از راهکارها بود. برخی از کارگردانان هم برای این‌که بر سر شخصیت زن فیلم‌شان روسری نکنند، موی آن‌ها را از ته تراشیدند. «سرب»، یکی از نخستین فیلم‌های مطرح بود که بازیگر زن آن با سری تراشیده به تصویر کشیده شد. «قرنطینه»، «شیفتگی»، فیلم «ده» عباس کیارستمی و «قاتل و وحشی» از جمله آثاری است که شخصیت زن آن با موی تراشیده ظاهر شدند که البته در اکثر موارد از پخش این آثار جلوگیری شد.

کیک محبوب من یکی از پر سر و صداترین آثاری است که بازیگر زن آن در خانه بدون روسری بوده و خارج از خانه با حجاب می‌رود. البته این فیلم در ایران اکران نشد اما تحریم‌های سینمای ایران را اینگونه دور زد!

سریالی که بی سر و صدا قوانین را جابه جا کرد

نمونه متاخر این امر نیز سریال «در انتهای شب» آیدا پناهنده است. سریالی که بدون حاشیه و در بی سر و صداترین حالت ممکن (به نسبت سایر آثار) پخش خود را آغاز کرد اما در قسمت سوم مخاطبان و قانون گذاران را شگفت‌زده کرد.

نخستین مطلبی که واکنش کاربران این سریال را برانگیخت دیالوگ‌های در لفافه دو شخصیت اصلی داستان، هدی زین‌العابدین و پارسا پیروزفر به عنوان یک زوج درباره رابطه زناشویی در اتاق خواب بود؛ موضوعی که تاکنون چندان به آن پرداخته نشده و آموزش‌های لازم از سوی هیچ مرجع و در هیچ مقطعی ارائه نشده است؛ گویی رازی سر به مهر است که نباید فاش شود و هر فرد از همان بدو تولد باید به آن آگاهی داشته باشد. حال آنکه پناهنده مسئله طلاق را متفاوت از سایر آثار در این زمینه به تصویر کشیده و علت طلاق عاطفی این زوج را هم با احتیاط برملا کرده است.

خشمی که در خفا زبانه کشید و به تیغ تیز سانسور بدل شد

اما آنچه خشم ساتراییان را در خفا برانگیخت رقص احترام برومند و پارسا پیروزفر بود؛ همین نکته نیز سبب حذف این سکانس از قسمت سوم سریال شد آن هم دو روز پس از پخش! این دو بازیگر در قامت مادر و پسر در این سریال ظاهر شدند؛ مادری که دچار فراموشی شده و در خانه سالمندان زندگی می‌کند و پسری که در حین عیادت از مادر برای شاد کردن دل او دستانش را در دست می‌گیرد و مثلا به رقص در می‌آورد. 

پناهنده در این اثر خود تابو شکنی کرده است؛ هرچند که در نوع پوشش زنان در خانه و رقصیدن بانوان همچون پیشینیان عمل کرده اما برای واقعی و صمیمی نشان دادن روابط مادر پسری آن هم پس از طلاق از تماس بدنی زن و مرد استفاده کرده که به نظر ساترا محرم نبودن این دو خارج سریال باید درون سریال نیز عیان باشد و چیزی خارج از این را نباید برای عموم به نمایش درآورد.

عادی سازی یا حاشیه سازی؟

سوالی که در این میان مطرح است این است که قطعا آیدا پناهنده از حساسیت‌های ساترا درخصوص مسئله محرم و نامحرم اطلاعاتی داشته است؛ اما با این وجود چرا ریسک تیغ سانسور را به جان خرید تا آنطور که باید اثرش را بسازد و اکران کند؟ آیا برای شکستن تابوها و عادی‌سازی این موارد بود یا صرف ایجاد حواشی؟ از سویی نیز معولا آثار پیش از پخش از نگاه تیزبین ساترا می‌گذرد؛ آیا این سازمان که داعیه قانون گذاری و نظارت بر اجرای آن در سینما و شبکه نمایش خانگی را دارد پیش پخش این سکانس را ندیده است؟