چین و یک مهار جاودانه! پکن چگونه از لیست آلودهترین شهرهای جهان خارج شد؟
خروج پکن از لیست آلودهترین شهرهای جهان! آسمان آبی پکن حاصل یک دهه مدیریت درخشان است
پکن تا چند سال قبل در فهرست آلودهترین شهرهای جهان قرار داشت. اما به لطف تمهیدات کارآمد دولت چین، اکنون به هوای پاک رسیده است.
شایانیوز- پکن که در آغاز دهه ۲۰۱۰ به طور سیستماتیک در فهرست آلودهترین شهرهای جهان قرار داشت و میانگین ذرات معلق PM2.5 آن طبق دادههای آژانس «انرژی و هوای پاک» و گزارشهای سازمان جهانی بهداشت، گاهی از مرز ۱۵۰ تا ۲۵۰ میکروگرم بر مترمکعب عبور میکرد، طی کمتر از یک دهه چنان سقوط چشمگیری در شاخصهای آلودگی تجربه کرد که اکنون از فهرست شهرهای بسیار آلوده جهان حذف شده و در بسیاری از ماههای سال به سطوحی رسیده که یک دهه قبل غیرقابل تصور بود. این تغییر نه نتیجه یک رخداد تک عاملی، بلکه حاصل مجموعهای از تصمیمهای سختگیرانه دولتی، بستههای سیاستگذاری چند لایه، سرمایهگذاریهای چند صد میلیارد دلاری، و برهمزدن کامل ساختار انرژی و صنعت در منطقه پکن-تیانجین-هبی است؛ منطقهای که زمانی یکی از متراکمترین کانونهای آلودگی هوای کره زمین محسوب میشد.
مبدأ تحول: «برنامه اقدام ملی کنترل آلودگی هوا ۲۰۱۳» و ظهور سختگیرانهترین رژیم زیستمحیطی جهان
نقطه چرخش تاریخی زمانی رقم خورد که هیأت دولت چین در سپتامبر ۲۰۱۳ «برنامه اقدام ملی برای جلوگیری و مهار آلودگی هوا» را تصویب کرد؛ برنامهای که برای نخستین بار هدفگذاری عددی، زمانبندی دقیق، و سازوکار تنبیهی مشخص داشت. این برنامه دولت محلی پکن را ملزم کرد که سطح PM2.5 را تا پایان سال ۲۰۱۷ دستکم ۲۵ درصد کاهش دهد و همزمان استانهای همسایه مانند هِبی و تیانجین نیز موظف شدند بار آلایندگی سنگین صنایع فولاد، سیمان، ذوب و نیروگاهی خود را کاهش دهند، چرا که بیش از ۳۰ درصد آلودگی پکن از این استانها وارد میشد. نکته مهم این بود که این اهداف صرفاً «توصیه» نبودند؛ دولت مرکزی اجرای آن را در ارزیابی عملکرد سالانه مسئولان استانی لحاظ کرد، بهگونهای که کوتاهی در تحقق اهداف به معنای برکناری استاندار، شهردار یا مدیران ارشد صنعتی بود؛ مکانیسمی که هیچ کشور دیگری در این ابعاد اجرا نکرده است.
جراحی صنعتی: تعطیلی کارخانهها، جابهجایی صنایع و استانداردسازی سختگیرانه
طبق دادههای وزارت بومشناسی و محیطزیست چین، طی سالهای ۲۰۱۳ تا ۲۰۱۷، بیش از ۱۸۰۰ واحد صنعتی آلاینده در منطقه پکن-تیانجین-هبی تعطیل یا جابهجا شدند و بیش از ۶۰ درصد ظرفیت نیروگاههای زغالسنگ کوچک و متوسط در شعاع پکن از مدار خارج شد. کارخانههای فولاد، کارخانجات سیمان، واحدهای پتروشیمی و نیروگاههایی که استانداردهای جدید را رعایت نکردند، یا مجبور شدند فناوری خود را به صورت اساسی نوسازی کنند یا فعالیتشان متوقف شد. در مجموع ظرفیت تولید فولاد در استان هِبی، که یکی از آلودهترین نقاط چین بود، حدود ۳۰ میلیون تن کاهش یافت؛ اقدامی که تأثیر مستقیم بر کاهش انتشار دیاکسید گوگرد، اکسیدهای نیتروژن و ذرات معلق داشت.
در کنار آن، دولت استانداردهای آلایندگی وسایل نقلیه را بهصورت جهشی به استاندارد یورو ۵ و سپس یورو ۶ نزدیک کرد و فروش خودروهای غیراستاندارد را در پکن ممنوع ساخت. همراه با این محدودیتها، بیش از ۶ هزار کارخانه کوچک و متوسط نیز به دلیل عدم رعایت استانداردهای انتشار، پلمب شدند.
حذف گسترده زغالسنگ خانگی: یکی از بزرگترین تغییرات اجتماعی–زیستمحیطی جهان
اما شاید ریشهدارترین اصلاح، برنامه عظیم «تبدیل گرمایش زغالسنگ به گاز یا برق» در مناطق شهری و روستایی پکن بود. طبق گزارش رسمی دولت چین، بین سالهای ۲۰۱۳ تا ۲۰۱۹ بیش از چهار میلیون واحد مسکونی و تجاری که از زغالسنگ برای گرمایش استفاده میکردند، به گاز طبیعی یا سیستمهای برقی مجهز شدند. دولت حدود ۳ میلیارد دلار یارانه مستقیم برای تعویض تجهیزات گرمایشی پرداخت کرد و در مناطق کمدرآمد، کل هزینه تجهیزات جدید را پذیرفت. این تغییر، برخلاف ظاهر سادهاش، نقش تعیینکنندهای داشت، زیرا مصرف خانگی زغالسنگ یکی از مهمترین منابع تولید ذرات کوچک و بسیار خطرناک PM2.5 بود و حذف آن، جهشی تعیینکننده در بهبود کیفیت هوا ایجاد کرد.
انقلاب انرژی پاک: بزرگترین توسعه انرژی تجدیدپذیر جهان
در حوزه انرژی، چین با سرعتی بیسابقه بخش بزرگی از مصرف زغالسنگ پکن را با انرژیهای پاک جایگزین کرد. پروژههای عظیم خورشیدی و بادی در شمال چین توسعه یافت و برق کمکربن از مناطق غربی به پکن منتقل شد. بنا بر آمار اداره ملی انرژی چین، تنها در سال ۲۰۱۷ بیش از ۵۰ گیگاوات ظرفیت جدید خورشیدی در سراسر کشور نصب شد؛ رقمی که از کل ظرفیت خورشیدی بسیاری از اقتصادهای بزرگ جهان فراتر بود. به این ترتیب سهم زغالسنگ در مصرف انرژی پکن از بیش از ۶۰ درصد در سال ۲۰۱۰ به حدود ۱۵ تا ۲۰ درصد در سالهای اخیر کاهش یافت.
اصلاح حملونقل: توسعه مترو، اتوبوسهای برقی و محدودیت خودروهای شخصی
در بخش حملونقل، پکن یکی از سریعترین توسعههای سیستم مترو در جهان را تجربه کرد. طول خطوط مترو از ۴۶۰ کیلومتر در سال ۲۰۱۲ به بیش از ۸۰۰ کیلومتر در سالهای اخیر رسید و ظرفیت جابهجایی روزانه میلیونها نفر افزایش یافت. همزمان نوسازی ناوگان حملونقل عمومی شدت گرفت؛ هزاران اتوبوس دیزلی با انواع برقی یا گازسوز جایگزین شدند و تاکسیهای برقی در بخشهای مختلف شهر مستقر شدند.
پکن همچنین سهمیهبندی سختگیرانهای برای پلاک خودروهای جدید اعمال کرد و ورود خودروهای با استاندارد پایین را به مناطق مرکزی ممنوع ساخت.
پایش لحظهای، انتشار شفاف دادهها و ایجاد فشار اجتماعی
ویژگی مهم دیگر سیستم چینی، ایجاد شبکه پایش لحظهای با بیش از هزار ایستگاه سنجش و انتشار عمومی دادهها بود. از سال ۲۰۱۳ به بعد، دادههای ساعتی و روزانه کیفیت هوا بهصورت آنلاین در اختیار شهروندان و پژوهشگران قرار گرفت. این شفافیت – برخلاف وضعیت پیش از ۲۰۱۲ که دولت انتشار دادهها را محدود میکرد، موجب شد عملکرد دولت تحت فشار افکار عمومی قرار گیرد و هیچ مقامی نتواند آمار را پنهان یا دستکاری کند. این سطح از شفافیت، نقش تعیینکنندهای در اثربخشی سیاستها ایفا کرد.
نتایج: سقوط بیسابقه شاخصهای آلودگی
بر اساس دادههای رسمی دولت چین و گزارشهای مستقل مؤسسات بینالمللی، میانگین PM2.5 در پکن از حدود ۸۹ میکروگرم در سال ۲۰۱۳ به حدود ۳۸ میکروگرم در سال ۲۰۲۳ رسیده است؛ یعنی کاهش حدود ۵۷ درصدی. این کاهش، یکی از سریعترین و بزرگترین بهبودهای کیفیت هوا در تاریخ معاصر جهان است. در سال ۲۰۲۴، پکن برای نخستین بار به استانداردهای میانمدت سازمان جهانی بهداشت نزدیک شد و در رتبهبندی جهانی دیگر جزو ۵۰ شهر آلوده نیز قرار نگرفت.
به گفته «مرکز تحقیقات انرژی و هوای پاک» در فنلاند، این میزان کاهش آلودگی عملاً معادل «نجات جان هزاران شهروند» و «کاهش دهها میلیارد دلار خسارت سلامت عمومی» بوده است.
چرا چین موفق شد و بسیاری کشورها شکست خوردهاند؟
موفقیت چین حاصل ترکیب چند عامل بنیادین است که در بسیاری کشورها بهویژه اقتصادهای درحالتوسعه در دسترس نیست یا امکان اجرای سریع، قاطع و یکپارچه آنها وجود ندارد:
1. اراده سیاسی متمرکز و قدرت اجرایی فوقالعاده بالا
امکان اجرای سیاستهای سختگیرانه بدون تعلل و بدون مقاومتهای حزبی یا لابیگری گسترده.
2. سرمایهگذاری عظیم دولتی در زیرساختهای پاک
برآوردها نشان میدهد چین طی یک دهه بیش از ۳۰۰ میلیارد دلار صرف اصلاح صنعت، انرژی و حملونقل در پکن و استانهای اطراف کرده است.
3. سازوکار تنبیهی شدید برای مدیران ناکارآمد
چیزی که در بسیاری کشورها تقریباً ناممکن است.
4. استانداردهای سخت و الزامآور
نه توصیهای؛ بلکه واجبالاجرا.
5. شفافیت دادهها و امکان نظارت همگانی
عامل افزایش فشار عمومی و کاهش فساد اداری.
6. ترکیب سیاست زیستمحیطی و امنیت ملی
آلودگی هوا نه یک «موضوع شهری»، بلکه یک مسئله امنیتی محسوب شد و در اولویت دولت قرار گرفت.
تجربه پکن نشان میدهد که مقابله با آلودگی هوا، یک اقدام نقطهای یا یک پروژه موقتی نیست، بلکه به بازسازی ساختاری اقتصاد، انرژی، صنعت، حملونقل و حتی الگوهای مصرف نیاز دارد. چین با دخالت دادن همه این ابعاد و با استفاده از ظرفیت تصمیمگیری متمرکز توانست در کمتر از یک دهه کیفیت هوای یکی از آلودهترین شهرهای جهان را به گونهای اصلاح کند که امروز الگویی برای دولتها، شهرداریها و نهادهای بینالمللی باشد؛ اما چنین موفقیتی هزینههای عظیم اقتصادی، اجتماعی و سیاسی دارد که تنها دولتهایی با اراده و توانایی اجرایی استثنایی قادر به پرداخت آن هستند.
دیدگاه تان را بنویسید