۲۱ آبان روز ملی هوافضا؛ تحریم‌های خارجی و لجبازی داخلی بلای جان قدرت هوافضای ایران

شایانیوز- روز ملی هوافضا در ایران فرصتی است برای مرور جایگاه کشور در یکی از حساس‌ترین و پیچیده‌ترین عرصه‌های علمی و فناورانه جهان. گرچه امروز ایران در شاخه‌هایی مانند پهپاد، موشک و ماهواره‌سازی سبک به توان بومی قابل ‌توجهی دست یافته، اما در بخش‌هایی نظیر تولید هواپیماهای سرنشین‌دار، موتورهای جت و پرتابگرهای سنگین همچنان با چالش‌های ساختاری و محدودیت‌های فناورانه شدید مواجه است.

در این نوشتار، وضعیت کلی صنعت هوافضا در ایران بررسی و سپس با چند کشور مهم در منطقه و جهان مقایسه می‌شود تا تصویری دقیق از توانمندی‌ها، ضعف‌ها و مسیر آینده ارائه گردد.

ساختار و گسترهٔ حوزهٔ هوافضا

صنعت هوافضا در ایران مجموعه‌ای از چند حوزه متفاوت اما مرتبط است:

۱) هوانوردی نظامی و نیروی هوایی ارتش،

۲) نیروی هوافضای سپاه با تمرکز بر موشک و پهپاد،

۳) صنعت هوایی غیرنظامی،

۴) برنامهٔ فضایی شامل ماهواره‌سازی و پرتابگرها،

۵) و بخش پژوهش و آموزش عالی که نیروی انسانی و فناوری‌های زیربنایی را تأمین می‌کند.

ارزیابی واقعی هر کشور در این حوزه، تنها بر پایه تعداد تجهیزات ممکن نیست، بلکه میزان استقلال فناورانه، کیفیت زیرسامانه‌ها، توان تولید انبوه و سطح آموزش مهندسی نیز اهمیت دارد.

نیروی هوایی ایران؛ ترکیبی از تجربه و فرسودگی

نیروی هوایی ارتش ایران (IRIAF) همچنان به هواپیماهای قدیمی وارداتی متکی است؛ جنگنده‌هایی چون اف-۴، میگ و اف-۱۴ که عمر مفید بسیاری از آن‌ها گذشته است. تحریم‌های چند دهه‌ای مانع اصلی نوسازی این ناوگان بوده‌اند و وابستگی به قطعات محدود، هزینه نگهداری و تعمیرات را افزایش داده است.

در نتیجه، استراتژی دفاعی ایران به ‌تدریج از تکیه بر جنگنده‌های سرنشین‌دار فاصله گرفته و به سمت ابزارهای نامتقارن شامل موشک‌های بالستیک، سامانه‌های پدافندی و پهپادهای رزمی سوق یافته است. پروژه‌های جنگندهٔ بومی سبک در دست توسعه‌اند، اما هنوز به مرحلهٔ تولید انبوه یا رقابت با مدل‌های مدرن نرسیده‌اند.

نیروی هوافضای سپاه؛ محور تحول در جنگ‌افزارهای نوین

در دههٔ اخیر، ایران سرمایه‌گذاری گسترده‌ای در حوزهٔ پهپاد انجام داده و اکنون از نظر تنوع مدل و گسترهٔ کاربرد، در میان کشورهای پیشرو منطقه قرار دارد و در مواردی صادرات نیز انجام می‌دهد.

پهپادهای ایرانی با قابلیت پرواز بلندمدت، شناسایی دقیق و در برخی مدل‌ها، حمل مهمات هوشمند ساخته می‌شوند. این سامانه‌ها با هزینه‌ای بسیار کمتر از هواپیماهای رزمی، توان انجام مأموریت‌های پیچیده را فراهم کرده‌اند. کارشناسان نظامی جهان توسعه پهپادهای ایرانی را نمونه‌ای از «نوآوری کم‌هزینه و مؤثر» در چارچوب بازدارندگی می‌دانند.

درعین‌ حال، ایران هنوز در زمینه‌های فنی مانند موتورهای توربینی، اویونیک پیشرفته و شبکه‌سازی رزمی با فاصلهٔ قابل ‌توجهی نسبت به بازیگران بزرگ‌تری چون ترکیه، اسرائیل و ایالات متحده قرار دارد.

برنامه فضایی ایران؛ گامی پیوسته در مدار استقلال

ایران در سال‌های اخیر با پرتاب ماهواره‌هایی چون «نور»، «زفر» و پروژه‌های جدیدتر مانند «پایا» و «کوثر» توانسته حضور خود را در مدارهای پایین نشان دهد. توسعهٔ پرتابگرهای بومی نظیر «قاصد» و تست‌های زیرمداری جدید، گواه پیشرفت تدریجی در مهندسی پرتاب و کنترل مدار است.

با این حال، ایران هنوز در مراحل ابتدایی توسعهٔ پرتابگرهای سنگین و ماهواره‌های مخابراتی چند منظوره قرار دارد. کشورهایی مانند هند، چین یا حتی امارات، به‌ دلیل سرمایه‌گذاری متمرکزتر و دسترسی بین‌المللی گسترده‌تر، توانسته‌اند گام‌های بلندتری در این مسیر بردارند.

صنعت هوایی غیرنظامی؛ حلقه‌ای که هنوز کامل نشده

در حوزهٔ هوانوردی غیرنظامی، ایران با دو چالش عمده روبه‌روست:

یکی، فرسودگی ناوگان خطوط هوایی که میانگین سنی آن بیش از ۲۵ سال است؛

و دیگری، محدودیت واردات و تأمین قطعات هواپیما.

در سال‌های اخیر طرح‌هایی برای ساخت هواپیماهای سبک منطقه‌ای و بازسازی ناوگان مطرح شده است. با وجود پیشرفت‌های محدود، تحریم‌های دامنه‌دار و روزافزون و در نتیجه آن نبود سرمایه‌گذاری پایدار و فناوری پیشرانش بومی مانع اصلی دستیابی به خودکفایی کامل محسوب می‌شود.

زیرساخت علمی و صنعتی؛ ظرفیت انسانی، ضعف زنجیرهٔ تأمین

دانشگاه‌ها و شرکت‌های دانش‌بنیان ایرانی سهم مهمی در توسعه زیرسامانه‌های پروازی، الکترونیک و نرم‌افزار دارند. با این‌ حال، نبود زنجیرهٔ تأمین استاندارد و وابستگی به واردات موتور، تراشه و مواد خاص، مانع تبدیل پژوهش به تولید انبوه صنعتی شده است.

پیشرفت ایران در طراحی و مهندسی قابل تحسین است، اما رسیدن به مقیاس جهانی نیازمند سرمایه‌گذاری عظیم و ارتباطات فناورانه بین‌المللی است؛ که آن هم فقط از طریق مراوده با کشورهای قدرتمند و تلاش برای اعتمادسازی و رفع تحریم‌ها امکان‌پذیر است.

مقایسهٔ منطقه‌ای و جهانی

ترکیه با شرکت Baykar توانسته پهپادهای صادراتی پیشرفته تولید کند و پروژهٔ جنگندهٔ ملی «Kaan» را پیش ببرد. در ترکیب فناوری و صنعت، ترکیه در جایگاه بالاتری از ایران قرار دارد.

اسرائیل از دهه‌ها پیش یکی از مراکز اصلی فناوری‌های پهپادی و الکترونیک نظامی در جهان بوده و ناوگان هوایی فوق‌مدرنی دارد.

امارات متحده عربی با برنامه‌های فضایی جاه‌طلبانه نظیر مأموریت «Hope» و ساخت ماهواره‌های بومی، به بازیگری تازه ‌نفس اما پرشتاب بدل شده است.

هند با سازمان فضایی ISRO نمونه‌ای موفق از توسعهٔ بومی و پایدار است؛ کشوری که توان پرتاب‌های سنگین و مأموریت‌های سرنشین‌دار را هم‌زمان پیش می‌برد.

در این مقایسه، ایران در حوزه‌هایی مانند پهپاد و ماهواره‌های سبک در منطقه جزو بازیگران مؤثر است، اما در زمینه‌هایی چون هواپیماهای مدرن و پرتابگرهای سنگین هنوز فاصلهٔ قابل ‌توجهی دارد.

نقاط قوت و ضعف ایران در هوافضا

نقاط قوت:

توانمندی بالا در تولید پهپادهای رزمی و صادرات آن‌ها،

توسعه برنامهٔ ماهواره‌سازی سبک،

وجود نیروی انسانی متخصص و زیرساخت‌های علمی گسترده.

نقاط ضعف:

فرسودگی ناوگان هواپیماهای سرنشین‌دار،

کمبود موتورهای پیشرفته و قطعات حساس،

محدودیت همکاری‌های فناورانه در اثر تحریم‌ها.

مسیر آینده؛ از تمرکز نظامی تا توسعه صلح‌آمیز

کارشناسان معتقدند ایران در دههٔ آینده اگر بتواند سرمایه‌گذاری هدفمند در پیشران‌ها و زنجیرهٔ تأمین اویونیک انجام دهد، می‌تواند به جایگاهی پایدار در منطقه برسد. توازن میان توسعه نظامی و غیرنظامی، گام کلیدی برای ارتقای اقتصادی و علمی کشور است.

تصویر ایران ترکیبی از پیشرفت و چالش است: در برخی حوزه‌ها، به ‌ویژه پهپادها و ماهواره‌های سبک، ایران توانسته با اتکا به دانش بومی جایگاهی منطقه‌ای بیابد؛ اما در صنایع پیچیده‌تر مانند ساخت هواپیمای مسافربری یا پرتابگرهای سنگین، هنوز مسیر طولانی در پیش دارد و چالش‌ها بسیارند.

استمرار برنامه‌های پژوهشی، حمایت از شرکت‌های دانش‌بنیان و سرمایه‌گذاری در فناوری‌های کلیدی، می‌توان امیدوار بود که ایران در دههٔ آینده نه‌فقط در منطقه، بلکه در نقشهٔ جهانی هوافضا جایگاهی تثبیت‌شده و قابل اتکا پیدا کند.

سرمایه‌گذاری در آموزش مهندسی، استانداردسازی صنعتی،جذب نخبگان، استمرار برنامه‌های پژوهشی، حمایت از شرکت‌های دانش‌بنیان و سرمایه‌گذاری در فناوری‌های کلیدی می‌تواند موتور اصلی این پیشرفت باشد. اما یک مانع سترگ بر سر راه ایستاده و کنار زدنش کار راحتی نیست: تحریم‌ها، تحریم‌ها، تحریم‌ها.....