پس پرده تابلوهای معروف؛ شام آخر؛ شاهکار داوینچی و یک خیانت تاریخی

شایانیوز- در تاریخ هنر، آثاری هستند که علاوه بر اینکه تصویرگرِ یک داستان دینی یا تاریخی هستند، خود به داستانی تازه و معمایی فلسفی بدل می‌شوند. نقاشی «شام آخر» لئوناردو داوینچی بر روی دیوار  یک کلیسا بی‌تردید یکی از همین آثار است. تابلویی که نه‌ تنها لحظه‌ای سرنوشت‌ساز از مسیحیت، یعنی اعلام خیانت یکی از حواریون به عیسی مسیح را به تصویر می‌کشد، بلکه بازتابی از تلاطم روانی، رمزگرایی عرفانی، ریاضی‌گرایی بصری و درام انسانی است. تابلویی که بیش از ۵۰۰ سال است بر دیوار صومعه‌ای در میلان نقش بسته، ولی هنوز نگاه‌ها را میخکوب می‌کند و ذهن‌ها را درگیر.

داستان تابلو: شبی که خیانت شکل گرفت

تابلو، لحظه‌ای را نشان می‌دهد که مسیح، هنگام صرف آخرین شام با حواریون، اعلام می‌کند که یکی از آن‌ها به زودی به او خیانت خواهد کرد. این جمله، مثل زلزله‌ای جمع را درهم می‌ریزد. در چهره‌ هر یک از حواریون، واکنشی متفاوت دیده می‌شود: حیرت، خشم، انکار، نگرانی. داوینچی تمام این احساسات گوناگون را در چهره تک تک حواریون به تصویر کشیده است. به تصویر کشیدن احساسات درونی، تخصص درخشان  اوست.

در میانه‌ میز، شخص مسیح با آرامشی فراانسانی نشسته، در حالی که دست‌هایش را گشوده، گویی هم پذیرای تقدیر است و هم آماده برای بخشیدن. سمت راست و چپ او، دوازده حواریون به گروه‌های سه‌تایی تقسیم شده‌اند که با ژست‌ها و نگاه‌هایشان، بار عاطفی صحنه را چند برابر می‌کنند.

رمز و راز چهره‌ها؛ داوینچی روان‌شناس پیش‌گام، نه فقط نقاش

داوینچی نقاشی نبود که صرفاً دست به قلم‌مو ببرد. او روان‌شناسی چیره‌دست بود. در این تابلو، چهره‌ی یهودا، خائن معروف، در سایه است، با کیسه‌ای در دست که نشانه‌ پولی‌ است که در قبال خیانت گرفته. برخلاف سنت رایج آن زمان که یهودا را از بقیه جدا تصویر می‌کردند، داوینچی او را در دل جمع گنجاند، تا مفهوم خیانت را در درون خودِ جمع و نه بیرون از آن، برجسته کند! خائن معمولاً یکی از نزدیکان است.

نگاه عرفی؛ شام آخر در ذهن مردم چه معنا دارد؟

در عرف مسیحی، شام آخر نمادی از عشق، بی‌وفایی به عهد و بخشایش است. مراسم عشای ربانی که هنوز در کلیساها برگزار می‌شود، ریشه در همین واقعه دارد. از دیدگاه عرفی، شام آخر لحظه‌ای‌ است که عشق الهی، حتی با آگاهی از خیانت، همچنان به بخشیدن ادامه می‌دهد.

اما در عرف عام نیز، این تابلو تنها یک تصویر مذهبی نیست. برای بسیاری از مردم، شام آخر یادآور رابطه‌ پر تنش میان قدرت، انسانیت و سرنوشت است. داوینچی با انتخاب چنین صحنه‌ای، نه تنها ایمان را به تصویر کشیده، بلکه داستانی از امیال انسان‌ها، تصمیم‌ها، و پیامدها را روایت کرده است.

تحلیل هنری؛ شاهکار در طراحی و ترکیب‌بندی

در نگاه نخست، شاید ترکیب چیدمان میز و افراد، ساده به نظر برسد، اما داوینچی در واقع از قواعد دقیق پرسپکتیو استفاده کرده تا نگاه مخاطب به‌ طور طبیعی به مرکز تابلو یعنی چهره‌ مسیح، جلب شود. سه پنجره در پشت سر او، نور آسمانی را به تصویر می‌آورند و حضور مسیح را با نوعی معنویت طبیعی همراه می‌کنند.

نقاشی با رنگ روغن یا فرسک نیست، بلکه با تکنیکی آزمایشی کشیده شده که ترکیبی از رنگ و گچ خشک و چسب رنگ بود. متأسفانه این تکنیک اشتباه باعث شد تابلو خیلی زود آسیب ببیند و سال‌ها مرمت و بازسازی شد تا ما امروزه آن را بتوانیم ببینیم.

نور و سایه؛ زبان دوم نقاشی

یکی از شگفت‌انگیزترین ویژگی‌های این اثر، استفاده‌ هوشمندانه از نور است. داوینچی، با مطالعه‌ علمی  درباره نور و انعکاس، آن را نه‌ فقط برای ایجاد عمق، بلکه برای انتقال معنا به کار گرفت. منبع اصلی نور از پنجره‌ پشت سر مسیح است؛ نوری الهی که همانند هاله‌ای طبیعی، چهره‌ او را برجسته و مقدس جلوه می‌دهد.

این نور در تضاد با تاریکی خفیف چهره‌ی یهودا قرار دارد؛ کسی که کمی عقب‌تر از بقیه نشسته و صورتش در نیم‌سایه‌ای مرموز قرار دارد، با کیسه‌ای در دست که نماد سی سکه‌ی نقره است، مزد خیانتش. همین تمایز نوری، پیش از آنکه مخاطب حتی چهره‌ها را بشناسد، پیام خیانت را القا می‌کند.

تکنیک‌های تجربی و بحران ماندگاری

داوینچی برخلاف سنت رایج نقاشی دیواری (فرسکو) که باید سریع روی گچ خیس انجام شود، تصمیم گرفت با ترکیب رنگ روغن و تمپرا روی گچ خشک کار کند. این تکنیک به او اجازه داد با حوصله روی جزئیات کار کند، اما به مرور باعث شد تابلو دچار پوسیدگی و تخریب شد. تنها چند دهه پس از خلق آن، بخش‌هایی از نقاشی شروع به زوال کرد.

داوینچی کیست؟ هنرمندی از آینده در گذشته

لئوناردو داوینچی، بیشتر از آن‌که یک نقاش باشد، یک نابغه‌ چندبعدی بود: مهندس، فیلسوف، آناتومیست، موسیقیدان و مخترع. او به درک ژرف از طبیعت انسان باور داشت. آثارش ترکیبی از علم، هنر و تخیل بودند. شام آخر، به‌ نوعی تجسم همین روح چندبعدی است: هم روایتی تاریخی، هم نمادی معنوی، هم نمایش روان‌شناسی انسانی، و هم یک شاهکار ترکیب‌بندی و اجرا.

چرا هنوز از شام آخر می‌گوییم؟

شاید به این دلیل که شام آخر نه صرفاً یک رویداد مذهبی است و نه فقط یک تابلوی نقاشی. این اثر، تصویری‌ است از روح انسان. از لحظه‌ای که حقیقتی تلخ آشکار می‌شود، و همه چیز تغییر می‌کند. داوینچی نه فقط یک لحظه‌ تاریخی، بلکه ذات بشری را به تصویر کشیده و شاید همین است رمز ماندگاری‌اش.