آن روی سکه قتل‌های ناموسی؛ آبروداری با خون‌ریزی!

شایانیوز- روز شنبه ۳ خرداد ۱۴۰۴  زهرا علیاری، ۵۰ ساله از شهرستان میاندوآب در استان آذربایجان غربی، در منزل خود به‌ دست همسرش و با وارد آمدن ضربات چاقو به قتل رسید. علت این جنایت، «اختلافات خانوادگی» عنوان شده؛ عبارتی کلیشه‌ای که گویی با هدف سرپوش نهادن بر ریشه‌های ساختاری خشونت علیه زنان به‌ کار می‌رود. به همین بهانه نگاهی می‌اندازیم به آن سوی کلیشه‌ها به منظور درک ریشه‌ها.

ریشه‌ها در ایران

خانواده، جامعه کوچک است و با جامعه بزرگتر (اجتماع شهروندان) در حال تأثیر و تأثر دائمی. آنچه که در جامعه اتفاق می‌افتد، آینه‌ای است از آنچه پیش‌تر در خانه و خانواده رخ داده؛ و عکس این موضوع نیز صادق است. چیزی که در خانواده اتفاق می‌افتد در اغلب موارد تحت تأثیر جریانات فرهنگی در بدنه اجتماع است.

این قتل‌ها فراتر از آن هستند که حاصل یک لحظه خشم تلقی شوند. این فروکاستن یک پدیده گسترده، ریشه‌دار و چند وجهی است به یک مسئله سطحی و گذرا. و این فروکاهشی غیر عادلانه است. ریشه‌های این خطر فراگیر اجتماعی را در موارد بسیاری می‌توان جست:

بافت فرهنگی و نقش عرف و سنت‌های محلی

در جوامعی که زن به‌عنوان دارایی و ابزار حفظ آبرو تلقی می‌شود، کنترل رفتار او با خشونت مشروعیت می‌یابد.

در مناطقی مثل خوزستان، سیستان و بلوچستان، کردستان و بخش‌هایی از آذربایجان، قتل ناموسی نه‌تنها قبح ندارد بلکه گاه افتخار تلقی می‌شود. سکوت اجتماعی و همدستی جمعی با قاتل، ریشه این فاجعه را محکم‌تر کرده است.

نقش رسانه و آموزش

نبود آموزش جنسی و حقوق شهروندی در مدارس و رسانه‌ها، فهم عمومی از مفهوم «آزادی فردی» را تضعیف کرده است.

خلاء قانونی

قوانینی که مجازات را برای قتل ناموسی کاهش می‌دهند، پیام ضمنی «مقبولیت اجتماعی» را منتقل می‌کنند. ماده ۶۳۰ قانون مجازات اسلامی، در برخی موارد به مردان اجازه می‌دهد که در صورت مشاهده همسر خود در حال زنا، او را به قتل برسانند، که این موضوع مورد انتقاد فعالان حقوق بشر قرار گرفته است. این رویدادها در بسیاری موارد با تأیید ضمنی سنت و حتی قانون رخ می‌دهند.

ساختار پدرسالارانه

در جوامع سنتی مانند برخی مناطق ایران، مرد خانواده صاحب اختیار کامل بر زنان تلقی می‌شود. مفهوم «ناموس» به‌ گونه‌ای تعریف شده که کنترل و تملک کامل زن را در بر دارد.

مقایسه با کشورهای اطراف

وقوع  قتل‌های ناموسی و خانوادگی در کشورهای اطراف ایران با وجود تفاوت‌های بومی در علل و انگیزه‌های این قتل‌ها، به دلیل قرابت‌های فرهنگی، دارای ریشه‌های مشترکی است.

عراق

در بخش‌هایی از عراق (به‌ویژه مناطق جنوبی و عشایری)، قتل‌های ناموسی رایج‌اند. گرچه دولت عراق قوانین سخت‌گیرانه‌تری وضع کرده، اما سنت قبیله‌ای همچنان قدرت دارد.

ترکیه

ترکیه به‌عنوان کشوری با ساختار سکولار، قتل‌های ناموسی را رسماً جرم‌انگاری کرده و در بسیاری موارد با اشد مجازات برخورد می‌کند. بااین‌حال، هنوز در مناطق کردنشین و جنوب‌شرق کشور، مواردی گزارش می‌شود.

افغانستان

قتل‌های ناموسی در افغانستان بسیار گسترده‌اند، به‌ویژه در دولت طالبان. نبود دادگاه‌های مدنی، نهادینه بودن تفکر سنتی و محدودیت شدید زنان باعث شده قتل ناموسی نوعی "عدالت قبیله‌ای" تلقی شود.

پاکستان

پاکستان در کنار هند از بالاترین میزان قتل‌های ناموسی برخوردار است. تنها در سال ۲۰۱۹، بیش از ۱۰۰۰ زن به‌دلیل «بی‌حرمتی به خانواده» کشته شدند. با تلاش نهادهای حقوق بشری، قوانینی برای جرم‌انگاری قتل ناموسی تصویب شده، اما اجرای آن چالش‌برانگیز است.

قتل‌های ناموسی در جهان

قتل‌های ناموسی تنها مختص جوامع مسلمان نیستند. در کشورهای آسیایی غیر مسلمان مانند هند و بنگلادش و نیز در اروپا و امریکا هم این نوع قتل به وفور اتفاق می‌افتد.

بریتانیا

در بریتانیا، قتل‌های ناموسی تحت عنوان "خشونت مبتنی بر ناموس" (Honour-Based Abuse) شناخته می‌شوند. بر اساس گزارش وزارت کشور بریتانیا، در سال منتهی به مارس ۲۰۲۳، تعداد ۲,۹۰۵ مورد خشونت مبتنی بر ناموس ثبت شده است، که شامل ۸۴ مورد ختنه زنان و ۱۷۲ مورد ازدواج اجباری می‌شود. 

آلمان

در آلمان، مطالعه‌ای توسط سازمان حقوق زنان Terre des Femmes نشان داد که در سال‌های ۲۰۲۲ و ۲۰۲۳، حداقل ۱۲ مورد قتل ناموسی و ۱۴ مورد تلاش برای قتل به دلایل ناموسی ثبت شده است. 

سوئد

در سوئد، از سپتامبر ۲۰۱۹، پلیس شروع به ثبت جرائم مرتبط با ناموس کرده است. تا نوامبر ۲۰۲۱، تعداد ۴,۵۰۰ مورد جرم مشکوک به انگیزه‌های ناموسی گزارش شده است. 

ایالات متحده آمریکا

در ایالات متحده، برآوردها نشان می‌دهد که سالانه بین ۲۳ تا ۲۷ مورد قتل ناموسی رخ می‌دهد. این آمار بر اساس مطالعاتی است که توسط دانشگاه جان جی کالج عدالت کیفری انجام شده است. 

پاسخ قانونی

در کشورهای اروپایی و آمریکا، قوانین سخت‌گیرانه‌تری برای مقابله با قتل‌های ناموسی وجود دارد و تلاش می‌شود تا این جرائم به‌طور جدی پیگیری و مجازات شوند. گرچه همچنان قتل و خشونت در حال اتفاق افتادن هستند.

چه باید کرد؟

1. اصلاح قوانین جزایی: مجازات قتل ناموسی باید همانند قتل عمد، بدون تخفیف و با شدت تمام اجرا شود.

2. آموزش و آگاهی‌رسانی: آموزش حقوق زنان، مفهوم ناموس، و احترام به آزادی فردی باید در مدارس گنجانده شود.

3. مشارکت روحانیون و رهبران محلی: تغییر ذهنیت سنتی با استفاده از منابع دینی و فرهنگی بومی.

4. رصد رسانه‌ها: رسانه‌ها باید نقش فعال‌تری در نقد قتل‌های ناموسی ایفا کنند، بدون سانسور یا توجیه.

5. پشتیبانی از قربانیان بالقوه: ایجاد خانه‌های امن برای زنان در معرض خطر و نهادهای حمایتی مؤثر.

زخم مزمن

قتل‌های ناموسی، تنها یک مسئله خانوادگی یا محلی نیستند؛ بلکه زخمی ساختاری، فرهنگی‌اند که نیازمند درمانی جدی و پیگیرانه است. این پدیده نه‌ تنها زندگی یک فرد بلکه امنیت روانی کل جامعه را تهدید می‌کند.

چنانچه مانند بسیاری از کشورهای منطقه، ما نیز خواهان پیشرفت و عدالت هستیم، باید با شجاعت، نگاه سنتی به مفهوم «ناموس» را کنار بگذاربیم و به جای آن، کرامت انسانی را محور قرار دهیم.