اصلاحات سن بازنشستگی در تأمین اجتماعی و کشورهای منتخب

طرح «بازنشستگی پیش‌از موعد» که به امضای ۳۹ نفر از نمایندگان رسیده بود، در ۲۷ آبان ماه ۱۳۹۹ در مجلس اعلام وصول شد. مانند تمامی طرح‌های مشابه، دلایل توجیهی برای ارائۀ این طرح کمک به بازار کار و اشتغال جوانان و کاهش هزینه‌های جاری دستگاه‌ها عنوان شده بود. بر اساس طرح جدید، برای ایجاد زمینۀ بازنشستگی پیش‌ازموعد کارکنان دولتی، آقایان با ۲۵ سال و بانوان با ۲۰ سال سابقۀ کار می‌توانستند بازنشسته شوند. البته، اعضای کمیسیون اجتماعی مجلس با کلیات این طرح مخالفت کردند، اما نظر به اینکه ارائۀ چنین طرح‌ها و قوانینی در طول حیات صندوق‌های بازنشستگی کشور سابقه‌ای طولانی دارد، گزارشی تحت عنوان «پیامدها و ابعاد بازنشستگی پیش‌ازموعد بر اقتصاد و صندوق‌های بازنشستگی» از سوی مؤسسه عالی پژوهش تامین اجتماعی تهیه و منتشر شد.

سن بازنشستگی، به‌عنوان یک پارامتر مهم طرح‌های بیمه‌ای، در بسیاری از کشورها متناسب با امید زندگی افزایش یافته است تا از این طریق هم به پایداری صندوق‌ها کمک شود و هم اثرات مثبت اقتصادی ناشی از آن ظهور یابد. این اصلاحات به دو شکل انجام می‌شود: نخست، اصلاح سن بازنشستگی عادی و دوم، افزایش تدریجی سن بازنشستگی متناسب با افزایش امید زندگی. درواقع، بسیاری از کشورها علاوه بر افزایش سن بازنشستگی به‌صورت تدریجی یا یکباره، برنامه‌هایی برای تنظیم خودکار سن بازنشستگی متناسب با امید زندگی مصوب می‌کنند. ایتالیا، قبرس، دانمارک، یونان، هلند، پرتغال و اسلواکی در میان این کشورها قرار دارند.

درحالی‌که چنین اصلاحاتی در کشورهای مختلف در جریان است، در ایران، سن بازنشستگی «عادی» در سازمان تأمین اجتماعی (برای مردان ۶۰ و برای زنان ۵۵ سال) بدون تغییر مانده است. در زمانی که این سن به‌عنوان سن بازنشستگی تعیین می‌شد (سال ۱۳۵۴)، امید زندگی ۵۷.۶ سال برای مردان و ۵۷.۴ سال برای زنان بوده است. درحالی‌که بر اساس اطلاعات مرکز آمار ایران، امید زندگی در سال ۱۳۹۵ به ۷۲.۵ سال برای مردان و ۷۵.۵ سال برای زنان افزایش یافته، سن بازنشستگی عادی همچنان بدون تغییر مانده و حتی به دلیل تصویب قوانین بازنشستگی پیش‌ازموعد سن بازنشستگی مؤثر کاهش هم یافته است؛ به‌طوری که بر اساس گزارش مستمری‌بگیران سازمان در سال ۱۳۹۸، میانگین سن برقراری بازنشستگان ۵۶.۶ سال است. با توجه به پایین‌بودن سن بازنشستگی زنان، این رقم برای زنان کمتر هم است. با کسر سن بازنشستگی مؤثر از امید زندگی، متوسط زمان بهره‌مندی بازنشستگان از مستمری سازمان حدود ۱۷ سال است.

در این گزارش همچنین آمده که از زمان تصویب قانون تأمین اجتماعی در سال ۱۳۵۴، قوانین مختلفی در طول زمان مصوب شده که بر سن و سابقۀ ملاک بازنشستگی در سازمان تأمین اجتماعی اثرگذار بوده است. برخی از این قوانین به‌صورت مقطعی باعث افزایش تعداد بازنشستگان سازمان شده و برخی هم به‌طور دائمی بر آن اثر داشته‌اند.

مرور سیر تطور این قوانین در طول زمان نشان می‌دهد درحالی‌که امید زندگی در کشور همواره در حال افزایش بوده است، قانونگذار به‌طور مداوم به کاهش سن بازنشستگی (درست عکس جهت حرکت امید زندگی) اقدام کرده است. با بروز انقلاب اسلامی، که ذاتاً با تغییر رویکردها همراه بوده است، در اواخر دهۀ ۵۰، به‌ناگاه مسیر بازنشستگی پیش‌ازموعد هموار شد و این روند در سال‌های بعد ادامه یافت تا اینکه در دهۀ ۷۰، زمانی که امید زندگی با پایان‌یافتن جنگ، به‌طور متوسط به بیش از ۶۷ سال افزایش یافت،

علاوه‌بر تمدید مهلت قانون بازنشستگی پیش‌ازموعد مصوب سال ۱۳۶۷، اصلاح مواد مرتبط با سنوات و سن بازنشستگی در قانون تأمین اجتماعی رخ داد. بر این اساس، سن بازنشستگی برای مشاغل سخت و زیان‌آور از ۵۵ سال به ۵۰ و ۴۵ سال به‌ترتیب برای مردان و زنان کاهش یافت (که البته در سال ۱۳۸۰ این شرط هم برداشته شد) و مجدداً شرط سنی برای بازنشستگی با ۳۰ سال سابقه تعیین شد (۵۰ و ۴۵ سال به‌ترتیب برای مردان و زنان) که البته نسبت به آنچه در سال ۱۳۵۴ تعیین شده بود کمتر است.

همچنین، بازنشستگی افراد با ۳۵ سال سابقۀ کار بدون داشتن شرط سنی هم به قانون اضافه شد. علاوه‌براین، قانونی در این دهه تصویب شد که اجازه می‌داد زنان کارگر با حداقل ۴۲ سال سن با ۲۰ سال سابقه به شرط پرداخت حق‌بیمه با ۲۰ روز حقوق بازنشسته شوند.

در دهۀ ۸۰، امید زندگی به حدود ۷۲ سال افزایش یافت، اما شرط سنی برای مشاغل سخت و زیان‌آور برداشته شد و همچنان بازنشستگی پیش‌ازموعد به‌صورت مقطعی در قالب قوانین بودجه یا به‌طور مجزا مجاز و تصویب شد. گرچه در سال ۱۳۸۰، حداقل سابقۀ موردنیاز برای تقاضای بازنشستگی از ۱۰ سال در قانون تأمین اجتماعی به ۲۰ سال افزایش یافت، در قوانین بودجۀ سال‌های ۱۳۸۶ و ۱۳۸۸ همین تغییر هم به‌طور موقت کنار گذاشته شد.

در دهۀ ۱۳۹۰ مهم‌ترین تغییر مربوط به سال ۱۳۹۲ و تصویب قانون تعیین تکلیف تأمین اجتماعی اشخاصی که ده سال و کمتر حق‌بیمه پرداخت کرده‌اند بوده است که به‌موجب‌آن، امکان پرداخت مستمری به کسانی که کمتر از ۱۰ سال سابقه دارند ازطریق پرداخت مابه‌التفاوت حق‌بیمه مهیا شد.

خبر مهم : افزایش حقوق بازنشستگان تامین اجتماعی در سال ۱۴۰۰ چقدر است؟