خار پاشنه چیست؛ چه علائمی دارد و چگونه درمان می شود؟

خار پاشنه (استئوفیت یا زائده استخوانی) زائده استخوانی کوچک یا مجموعه زائده‌های استخوانی است که پشت پاشنه یا زیر آن ایجاد می‌شود. خار پاشنه پا می‌تواند همراه با درد یا بدون درد باشد. بیماران غالباً خار پاشنه پا را با عارضه دیگری به نام التهاب رباط کف پا (التهاب پلانتار فاسیا) اشتباه می‌گیرند که در آن، نوار بافتی کشیده شده از برجستگی کف پا تا پاشنه، یعنی همان پلانتار فاسیای ایجاد کننده قوس کف پا، ملتهب و منجر به درد کف پا و پاشنه پا می‌شود. بسیاری از افراد هیچ‌گاه متوجه وجود خار پاشنه نمی‌شوند. خار پاشنه احتمالاً هنگامی شکل می‌گیرد که بدن با ایجاد استخوان اضافی در محل ضربه و صدمه دیدن در صدد ترمیم آسیب‌های مکرر برمی‌آید. اگر با عارضه و التهابی در پاشنه پای خود مواجه هستید و نمی‌دانید علت آن چیست و چگونه باید آن را درمان کنید، این مطلب می‌تواند به شما اطلاعات جامعی در این زمینه دهد.

خار پاشنه در واقع یک زائده‌ی استخوانی است که در زیر استخوان پاشنه پا شکل می‌گیرد. در گذشته تصور می‌شد که خار کف پاشنه پا به به دلیل بخشی از تنش (کشش طولی) بافت نرم مانند پلانتار فاسیا بر روی استخوان ایجاد می‌شود، اما تحقیقات اخیر نشان می‌دهد که خار کف پاشنه پا بیشتر به دلیل واکنش انطباقی به فشار عمودی (محوری) در استخوان پاشنه پا شکل می‌گیرد. خار پشت پاشنه پا که باعث تغییر شکل غیر طبیعی استخوان کالکانئال می‌شود، می‌تواند به دلیل واکنش به سفت شدن غیر عادی تاندون آشیل ایجاد شود که موجب التهاب مزمن تاندون و شکل‌گیری استخوان واکنشی (راکتیو) در آن محل شود. اما در سوی دیگر برخی از متخصصان نیز معقدند که شکل گیری عارضه خار پاشنه پا با بافت پلانتار فاسیا مرتبط است. این کارشناسان معتقدند که در کف پا یک نوار ضخیم از بافت نرم به نام فاسیت‌پلانتار (پلانتار فاسیا) وجود دارد که به استخوان پاشنه‌ی پا متصل است. این نوار ضخیم و محکم موجب تشکیل قوس کف پا شده و به حفظ ثبات پا کمک می‌کند. در صورتی که با گذشت زمان به دفعات زیاد به نوار فاسیت‌پلانتار در کف پا فشار وارد شود، این فشار به نقطه اتصال فاسیت به استخوان پاشنه منتقل شده و این تنش و فشار‌های مکرر موجب تشکیل خار استخوانی در استخوان پاشنه می‌شود که به آن خار پاشنه گفته می‌شود هر چند بدون وجود خار پاشنه و صرفا با التهاب فاسیای پلانتار تمام علائم می‌تواند برای بیمار ایجاد شود، بدون اینکه در عکس خار پاشنه دیده شود.

روی هم رفته باید توجه داشت که عرضه خار پاشنه پا با التهاب فاسیت پلانتار متفاوت است هر چند که بی ارتباط نیز نیستند. پلانتار فاسیتیس درواقع به معنای التهاب نوار فاسیت‌پلانتار در کف پا می‌باشد (نوار فاسیت‌پلانتار، یک نوارضخیم و محکم است که در کف پا قرار دارد و از پاشنه‌ی پا تا نوک انگشتان کشیده شده است). اما خار پاشنه، به زائده استخوانی گفته می‌شود که در محل اتصال فاسیت‌پلانتار به استخوان پاشنه، شکل می‌گیرد. خار پاشنه پا در واقع بر اثر مزمن شدن التهاب فاسیت‌پلانتار شکل می‌گیرد. خار پاشنه بیشتر در میان زنان و مردان میان‌سال شیوع دارد، اگرچه گروه‌های سنی دیگر نیز به این عارضه مبتلا می‌شوند. با این حال تاکنون تفاوت معناداری میان ابتلای مردان و زنان به این عارضه مشاهده نشده است و به نظر می‌رسد این عارضه به طور یکسان هر دو جنس را تحت تأثیر قرار می‌دهد. با این حال بررسی‌ها نشان می‌دهد که خار پاشنه پا در زنان جوان‌تر که در پای آن‌ها رشد استخوانی به دلیل بورسیت طولانی مدت ناشی از فشار پوشیدن کفش‌های پاشنه بلند شکل گرفته است، بیشتر دیده می‌شود، همچنین ورزشکارانی که ورزش‌های دومیدانی انجام می‌دهند نیز بیش از سایرین دچار خار پاشنه پا می‌شوند. ۵۵ درصد از افراد بین سنین ۶۲ تا ۹۴ سال حداقل یکبار دچار عارضه خار پاشنه پا می‌شوند. تقریبا در ۵۰ درصد افرادی که دچار درد پاشنه پای ناشی از فاسیت کف پا هستند، در عکس برداری رادیولوژی کف پای آن ها، خار پاشنه پا دیده می‌شود.

اگر با گذشت زمان، نوار فاسیت‌پلانتار در کف پا به طور مداوم به استخوان پاشنه فشار بیاورد، نهایتا یک زائده‌ی استخوانی در محل اتصال این دو به یکدیگر تشکیل می‌شود. وارد شدن فشار به استخوان پاشنه توسط نوار فاسیت‌پلانتار عمدتا به خاطر عملکرد غیرطبیعی پا و یا به خاطر وضعیت بد قرارگیری پا (در هنگام ایستادن یا راه رفتن و ..) است. در واقع همان دلایلی که موجب التهاب فاسیت پلانتار (و درد کف پا) می‌شوند، نهایتا به شکل گیری خار پاشنه نیز منجر می‌شوند. این دلایل عبارتند از: ۱. وضعیت بد قرارگیری پا (در هنگام ایستادن یا راه رفتن و ..) - در صورتی که پای شما بیش از حد به داخل یا خارج چرخش داشته باشد، بافت نرم موجود در کف پا بیش از حد تحت فشار قرار می‌گیرد و کشیده می‌شود و این مسئله باعث درد و التهاب در کف پا می‌شود. ۲. گرفتگی عضلات - گرفتگی و عدم انعطاف‌پذیری عضلات ساق پا موجب وارد شدن فشار بیش از حد به نوار فاسیت‌پلانتار در کف پا می‌شود. ۳. پوشیدن کفش نامناسب که به خوبی از قوس کف پا پشتیبانی نمی‌کند و فشار‌های وارد شده به کف پا را جذب نمی‌کند. ۴. داشتن اضافه وزن ۵. افزایش سطح فعالیت ۶. راه رفتن روی سطوح سخت- راه رفتن با پای برهنه روی سطوح سخت (مانند سیمان یا کاشی) می‌تواند موجب تشدید درد پاشنه شود. ۷. قوس زیاد کف پا و یا قوس کم کف پا ۸. مشکلات مربوط به کمر بعضی از بیماری‌ها نیز می‌توانند موجب ایجاد خار پاشنه شوند. این بیماری‌ها عبارت‌اند از: ۱. آرتریت واکنشی (reactive arthritis) یا سندرم رایتر (Reiter's disease). ۲. روماتیسم ستون فقرات (ankylosing spondylitis). ۳. بیماری هیپر استوز اسکلتی ایدیوپاتیک منتشر (diffuse idiopathic skeletal hyperostosis). ۴. پلانتار فاشیاتیس (plantar fasciitis).

معمولا خار پاشنه علامتی ندارد، ولی اگر در قسمت تشکیل خار پاشنه التهاب ایجاد شود، موجب بروز درد متناوب یا مزمن (به‌ویژه در هنگام راه رفتن یا دویدن) می‌شود. به‌طور کلی علت ایجاد درد خود خار پاشنه نیست، بلکه آسیب بافت نرم مرتبط با آن است. بسیاری از افراد در توصیف درد خار پاشنه و پلانتار فاشیاتیس می‌گویند این درد طوری است که انگار چاقو یا سوزن در ته پایشان فرو می‌رود. این درد هنگامی که صبح و پس از بیدار شدن روی پای خود می‌ایستند، ایجاد می‌شود و سپس به درد خفیفی تبدیل می‌شود. به‌گفته‌ی آنها، وقتی پس از نشستن برای مدتی طولانی، روی پای خود می‌ایستند نیز این درد شدید دوباره برمی‌گردد. به‌طور کلی می‌توان علائم خار پاشنه را به‌صورت زیر بیان کرد: ۱. درد شدیدی مانند درد فرو کردن چاقویی در پاشنه‌ی پا، هنگام صبح و پس از ایستادن روی پای خود. ۲. دردی خفیف در پاشنه‌ی پا در باقی ساعات روز. ۳. التهاب و تورم در جلوی پاشنه‌ی پا. ۴. ایجاد حرارت در قسمت درگیر و آسیب‌دیده. ۵. برآمدگی استخوانی‌شکل کوچک و قابل‌مشاهده‌ای زیر پاشنه‌ی پا. ۶. حساسیت در کف پاشنه‌ی پا که موجب سخت شدن راه رفتن در حالت پابرهنه می‌شود. اگر فردی این علائم را داشته باشد، پزشک برای تشخیص مشکل او از اشعه‌ی ایکس استفاده می‌کند. مشاهده‌ی برآمدگی با استفاده از اشعه‌ی ایکس، تنها راه اطمینان یافتن از وجود مشکل خار پاشنه در فرد است. البته تمام علائم بالا در همه‌ی افرادی که دچار خار پاشنه هستند، مشاهده نمی‌شود. بعضی از افراد مبتلا به خار پاشنه هیچ علامتی ندارند. این افراد تنها زمانی متوجه خار پاشنه‌ی خود می‌شوند که پای آن‌ها به‌دلیل مشکل دیگری توسط اشعه‌ی ایکس بررسی شود.

بهترین راه برای تشخیص درست عارضه خار پاشنه پا، مراجعه به پزشک است. پزشک نیز از طریق راه‌های مختلفی بررسی سوابق پزشکی بیمار و معاینه فیزیکی قادر به تشخیص این عارضه است، اما در هر صورت متداول‌ترین راه تشخیص خار پاشنه پا، معینه است. شیوه‌های تشخیص عارضه خار پاشنه پا را می‌توان به روش‌های متداول ذیل تقسیم کرد؛ ۱. بررسی سوابق بیمار: خار پاشنه یا کالکانئال که در عکس‌های گرفته شده به وسیله اشعه ایکس قابل مشاهده است. معمولاً بدون علامت و نشانه هستند. افرادی که دچار درد در پاشنه پا هستند علائمی را در هنگام انجام فعالیت‌هایی که باعث فشار وزن بدن بر روی پا‌ها می‌شود مانند ایستادن و راه رفتن و همچنین در هنگام استفاده از کفش‌های نامناسب یا کفش‌های با کفی ناکافی گزارش داده‌اند. ۲. انجام معاینات فیزیکی: بسیاری از خار‌های پاشنه در معاینات مشخص نمی‌شود، اما وقتی که پزشک پاشنه پا را لمس می‌کند ممکن است افرادی که دارای خار پاشنه پا هستند احساس درد و ناراحتی کنند. در افرادی که خار پاشنه دارند ممکن است محل اتصال تاندون آشیل به استخوان پاشنه به لمس حساس باشد. ۳. انجام آزمایشات متناسب: بسیاری از خار‌های پاشنه پا معمولاً به صورت اتفاقی در عکس‌های گرفته شده با اشعه ایکس که به دلایل دیگری گرفته شده‌اند، دیده می‌شوند. اکثر افرادی که خار پاشنه پای آن‌ها در عکس‌های گرفته شده به وسیله اشعه ایکس دیده شده، هیچ علائمی نداشته‌اند. اگر علائم درد پاشنه پا باعث اختلال ماهیچه‌ای یا عصبی شود باید آزمایش‌های دیگری مثل ام آر آی، سی تی اسکن یا الکترومیوگرافی انجام شود. معاینه بیمار خار پاشنه جهت پیشگیری و درمان نیز شامل موارد ذیل می‌شود: ۱. ارزیابی قدرت عضلات پا ۲. ارزیابی دامنه حرکتی پا ۳. بررسی وضعیت قرارگیری پا (در هنگام ایستادن یا راه رفتن) ۴. ارزیابی نحوه‌ی راه رفتن بیمار ۵. ارزیابی توانایی و تحمل بیمار در حین انجام تست تحریک درد

اگرچه عارضه راه علاج منحصر به فردی ندارد، اما از روش‌های متعددی برای تسکین و درمان آن استفاده می‌شود. این روش‌های درمان نیز معمولاً به دو روش درمان‌های خانگی و پزشکی تقسیم می‌شوند که می‌توان آن را به ترتیب ذیل برشمرد.

در واقع درمان درد خار پاشنه و التهاب آرنگ کف پا یکسان است، چرا که این دو مشکل مرتبط با یکدیگراند. استراحت کوتاه مدت و کنترل التهاب نخستین مرحله درمان خار پاشنه است. بهترین روش‌های درمانی خانگی را می‌توان به ترتیب ذیل برشمرد: ۱. استراحت و ماساژ یخ: استراحت نسبی و اجتناب از انجام فعالیت‌های پر فشار و انجام ماساژ با یخ، سه بار در روز، برای کاهش التهاب. ما امروزه جملات زیادی می‌شنویم در مورد درمان خانگی خار پاشنه با سرکه سیب، درمان خار پاشنه با گوجه فرنگی، درمان خار پاشنه با ابغوره و درمان خار پاشنه با صابون، درمان خار پاشنه با ماساژ شیشه آب یخ زده و غیره، ولی واقعیت بهترین درمان خانگی خار پاشنه ماساژ یخ و ماساژ با انگشت شست می‌باشد. ۲. استفاده از چسب‌های ورزشی: بستن پا با چسب‌های ورزشی مخصوص یا همان Taping، که به کاهش فشار وارده بر فاسیت‌پلانتار کمک می‌کند و بنابراین موجب تسکین درد می‌شود. ۳. تمرین‌های کششی: با انجام تمرین‌های کششی ساق پا می‌توان درد را کاهش داد و دوران بهبود را کوتاه کرد. عضلات ساق پا و تاندون آشیل را حتما کشش بدهید. انجام حرکات کششی قبل و بعد از جلسات تمرینی از اهمیت زیادی برخوردار است. توصیه ما این است که در ابتدای تمرین خود، اول کمی بدن خود را گرم کنید و سپس حرکات کششی را انجام دهید. ۴. پا برهنه راه نرفتن: بدون کفش راه رفتن فشار و کشش مضاعفی را بر آرنگ کف پا وارد می‌کند. ۵. کاهش وزن: کم کردن وزن بدن نیز کمک بزرگ جهت اثر بخشی درمان درد خار پاشنه پا خواهد بود.

۱. استفاده از کفی و کفش طبی: جز لاینفک درمان خار پاشنه کفی طبی است که موجب قرار گرفتن کف پا در وضعیت بهتری شده و از فشار وارده به فاسیت‌پلانتار می‌کاهند. تحقیقات نشان داده‌اند در مواردی که درد پاشنه بر اثر مشکلات بیومکانیکی ایجاد شده است، موثرترین روش درمانی استفاده از کفی‌های طبی است که به طور سفارشی ساخته می‌شوند. این کفی‌ها با استفاده از اسکن سه‌بعدی که از پا گرفته می‌شود، تهیه می‌شوند و برای کاهش فشار وارده بر کف پا و بازیابی راستای صحیح پا و در نتیجه عملکرد طبیعی مفاصل، تجویز می‌شوند.

۲. شاک ویو تراپی: شاک ویو درمانی فناوری است که به بهترین شکل در افراد دارای خار‌های استخوانی مزمن اثر بخش است. شاک ویو تراپی با تحریک تولید فیبروبلاست و تنوسیت به فرایند خود درمانی بدن سرعت می‌بخشد و با تهییج زیاد عصب‌ها درد خار پاشنه را کاهش می‌دهد. درمان شاک ویو غیرتهاجمی است و نیاز به انجام عمل جراحی ندارد. به دلیل ریسک پایین، این روش قبل از جراحی‌های تهاجمی مورد استفاده قرار می‌گیرد. ۳. داروها: دارو‌های ضدالتهاب غیر استروئیدی مانند ایبوبروفن می‌تواند به کنترل درد کمک کند. شما در صورتی می‌توانید از دارو‌های ضد التهاب غیر استروئیدی استفاده کنید که، به بیماری یا شرایط خاصی که موجب منع مصرف این دارو‌ها می‌شود، دچار نباشید؛ بنابراین هر چند این دارو‌ها به صورت غیر تجویزی نیز قابل تهیه می‌باشند، اما بهتر است در مورد مصرف این دارو‌ها محتاط باشید و قبل از مصرف آن‌ها حتما راهنمای دارو را مطالعه کرده و دوز مناسبی را مصرف کنید. توجه داشته باشید که ممکن است این دارو‌ها با دارو‌های دیگری که مصرف می‌کنید، تداخل دارویی داشته باشند و موجب بروز مشکلات بسیار جدی برای شما شوند. این دارو‌ها می‌توانند کمک کنند که در حین روند بهبودی التهاب فاسیت‌پلانتار، شما درد کمتری داشته باشید. در صورتی که به نظر می‌رسد مصرف این دارو تاثیری در تسکین درد شما ندارد مصرف آن‌ها را متوقف کنید. در صورتی که به بیماری خاصی مبتلا هستید، باردار هستید یا قصد باردار شدن دارید یا قبلا از داروی ضدالتهاب غیر استروئیدی استفاده کرده‌اید و نتیجه نگرفتید، می‌توانید این موضوع را با پزشک خود درمیان بگذارید تا داروی جایگزین مناسبی را برای درمان خار پاشنه شما تجویز کند. ۴. تزریق: تزریق برای خار پاشنه دو نوع است. الف: تزریق کورتن برای درمان خار پاشنه: ممکن است برای کاهش التهاب ودرد ناشی از آن، تزریق کورتیزون در محل آسیب‌دیدگی تجویز شود. کورتیزون یک ماده‌ی استروئیدی است که عملکرد هورمون‌هایی را شبیه‌سازی می‌کند که به طور طبیعی موجب کاهش درد خار پاشنه می‌شوند. ب: اوزون درمانی خار پاشنه: با کمک تزریق گاز اوزون در ناحیه پاشنه هم می‌توان التهاب و در نتیجه درد خار پاشنه را کم کرد و هم فرایند‌های ترمیمی برای درمان خار پاشنه را با کمک یک سیستم طبیعی و سالم فعال و تقویت کرد. بسیاری از بیمارانی که از درمان‌های خار پاشنه خسته شده اند و همچنان درد دارند با کمک ازن درمانی پاشنه می‌توانند بهبود قابل توجهی در درد پاشنه خود پیدا کنند. ۵. پلاسمان وان: هم به عنوان یکی از جدیدترین درمان‌های کاهش التهاب و ترمیم با مکانیسم یونتوفورزیس و تولید ازن زیر جلدی و بدون ایجاد تزریق رضایت شگرفی را در کنار سایر درمان‌ها به عنوان جدیدترین درمان خار پاشنه به خود اختصاص داده است. ۶. تکارتراپی: یکی از تکنیک‌های مناسب برای کاهش چسبندگی در خار پاشنه استفاده از امواج ردیوفرکوانسی و تکار درمانی با پروتکل‌های خاص غیر گرمایی است. استفاده از تکار در فاز حاد التهابی خار پاشنه توصیه نمی‌شود.

۷. جراحی: بیش از ۹۰ درصد افراد با درمان‌های غیرجراحی بهتر می‌شوند. اگر پس از دوره‌ای ۹ تا ۱۲ ماهه درمان‌های غیرجراحی نتواند علائم خار پاشنه را بهبود دهد، شاید لازم باشد که برای برطرف کردن درد و بازگرداندن تحرک از روش‌های جراحی استفاده کنیم. تکنیک‌های جراحی درمان خار پاشنه شامل موارد زیر است: ــ رها کردن فاسیت پلانتار ــ برداشتن خار پاشنه با آزمایش‌های پیش از جراحی می‌توان تشخیص داد که آیا شرایط بیمار برای انجام عمل جراحی مناسب است. رعایت کردن توصیه‌های پس از جراحی شامل استراحت کردن، استفاده از یخ برای کمپرس کردن (compression)، بالا بردن پا و وارد نکردن فشار و وزن روی پای جراحی‌شده تا زمان مناسب، بسیار مهم است. در بعضی از موارد لازم است که بیمار پس از جراحی از باند، اسپلینت، گچ‌گیری، کفش‌های جراحی، چوب زیر بغل یا عصا استفاده کند. عوارض احتمالی پس از جراحی پاشنه‌ی پا شامل درد اعصاب، درد عودکننده‌ی پاشنه، بی‌حسی همیشگی قسمت جراحی‌شده، عفونت و باقی ماندن جای زخم است. به‌علاوه در تکنیک جراحی رهاسازی فاشیای پلانتار، احتمال بی‌ثباتی، گرفتگی عضلات پا، شکستگی تنشی استخوان (stress fracture) و تاندونیت (tendinitis) وجود دارد. ۸. طب سوزنی: در نقاط ماشه‌ای یا تریگرپوینت در عضلات پایین پا و کف پا می‌تواند در کاهش درد و بهبود عملکرد پا موثر باشد. استفاده از طب سوزنی با روش‌های تن و تانگ و با شیوه‌های چینی موجب درمان و کاهش درد خار پاشنه در تعداد زیادی از بیماران خار پاشنه می‌شود. همچنین استفاده از میکروسیستم ankle هم کمک بسیار زیادی در جواب دهی این روش داشته است.