عطر بهار نارنج و بوی یاس؛ باغ دلگشا شیراز، باغی که از روزگار ساسانی رسیده
باغ دلگشا در شیراز، یکی از زیباترین و باارزشترین میراث میهنی-باستانی ماست که از یورشها و ناملایمات تاریخ جان به در برده و به ما رسیده است.
شایانیوز- باغ دلگشا یکی از کهنترین و پر روایتترین باغهای ایران است؛ باغی که نام آن نه تنها در اسناد رسمی و گزارشهای جهانگردان اروپایی، بلکه در متون ادبی، سفرنامههای پادشاهان، نامههای فرماندهان محلی و حتی خاطرات خاندانهای قاجار حضور دارد. این باغ فقط یک فضای سبز تاریخی نیست؛ یک لایه فشرده از تاریخ سیاسی، اجتماعی و هنری ایران است و به ویژه برای شناخت سیر تحول باغهای ایرانی نقش محوری دارد.
ریشههای باستانی؛ دلگشا پیش از دلگشا
پژوهشهای میدانی در محدوده سعدیه نشان میدهد که این منطقه در دوره ساسانی کانون باغسازی و شکارگاههای سلطنتی بوده است. منابع مربوط به دوران شاپور اول از مجموعههایی در شیراز یاد میکنند که نظام آبرسانیشان بر پایه قنواتی بسیار پیشرفته استوار بوده؛ قنواتی که بعدها نیز تأمین کننده آب دلگشا شد.
محورهای طولی و عرضی منظم، چشماندازهای باز و آبراهههایی که باغ را به صورت صلیبی تقسیم میکنند. مجموعه این شواهد نشان میدهد که دلگشا یکی از نمونههایی است که استمرار تاریخی باغ ایرانی را از دوران ساسانی تا قرون اسلامی نمایان میکند.
دوران اسلامی میانی؛ باغی که پادشاهان و شاعران را گرد هم میآورد
در سدههای چهارم تا هشتم هجری، شیراز به عنوان پایتخت فرهنگی جنوب ایران، جایگاهی ممتاز داشت و باغ دلگشا در بسیاری از محافل خاندانهای آلبویه، اتابکان فارس، آلمظفر و تیموریان محل تجمع بوده است.
برخی نسخههای قدیم گلستان و بوستان سعدی حاشیهنویسیهایی دارند که در آنها از «باغی که نسیمش دل میگشاید» یاد شده؛ اشارهای که بسیاری از پژوهشگران آن را مرتبط با همین باغ میدانند. سعدیه، آرامگاه سعدی، در فاصلهای بسیار کوتاه از باغ قرار دارد و این نزدیکی جغرافیایی، در طول زمان نوعی پیوند ادبی و فرهنگی ایجاد کرده است.
در سفرنامه ابنبطوطه نیز اشارهای سربسته وجود دارد به «باغی بزرگ با نارنجستانهای خوشبو»، اشارهای که برخی آن را یکی از نخستین توصیفهای جهانگردان خارجی از دلگشا میدانند.
دوره صفوی؛ حضور مسافران اروپایی و نخستین گزارشهای دقیق
صفویان نقطه عطفی در شناخته شدن جهانی باغ دلگشا بودند. در این دوره است که جهانگردان اروپایی به شیراز سفر کردند و از باغ به تفصیل نوشتند.
شاردن، در سفرنامه خود، از «باغی با طراحی هندسی دقیق، حوضهای سنگی، و درختان نارنجی که حتی در زمستان نیز عطر میپراکنند» یاد میکند. کمپفر نیز در قرن هفدهم میلادی باغ را با باغهای ایتالیا مقایسه و تصریح میکند که شیراز «بهحق، پایتخت باغهای ایران» است و دلگشا یکی از شاخصترین نمونههاست.
در همین دوره، کوشک (عمارت مرکزی) باغ تعمیر و احیا شد و تزئیناتی با سبک صفوی به آن افزوده شد.
زندیه؛ دوره بازآفرینی بزرگ و تبدیل باغ به یک مرکز تشریفاتی
عصر کریمخان زند را میتوان دوران شکوفایی واقعی باغ دلگشا دانست. شیراز پایتخت سیاسی کشور بود و والیان و وزیران بهدنبال ساخت فضاهای تشریفاتی، اقامتگاههای اربابی و باغهای باشکوه بودند.
در این دوره کوشک فعلی باغ ساخته شد؛ عمارت سه طبقهای با شاهنشین تابستانه، حوضخانه مرکزی و ارسیهایی با شیشههای رنگی که در نور شیراز ترکیبهای کمنظیری پدید میآورد. نقاشیهای داخلی که برخی صحنههای ادبی و برخی طبیعتپردازی هستند، نمونهای از سبک زندیهاند که ترکیب متعادلی از سادگی و زیبایی ارائه میکنند.
روایات محلی میگویند که کریمخان برای پذیرایی از برخی نمایندگان خارجی نیز از این باغ استفاده میکرده است. اگرچه سند رسمی مستقیمی وجود ندارد، اما ساختار کارکردی باغ، که طوری طراحی شده که از در ورودی تا کوشک یک خط مستقیمِ نمایش قدرت ایجاد کند، این احتمال را تقویت میکند.
قاجاریه؛ افزوده شدن تزئینات اروپایی و رونق دوباره نارنجستان
در دوره فتحعلیشاه و سپس ناصرالدینشاه، باغ دلگشا مرمت شد و تزئینات جدیدی دریافت کرد.
برخی از گچبریها و آینهکاریهای موجود متعلق به همین دورهاند. نقاشیهایی با تم اروپایی یا چهرهنگاری شاهان قاجار نیز در اتاقهای عمارت دیده میشود. افزون بر این، نارنجستان باغ در این دوره چنان مشهور شد که برخی سفرنامهنویسان آن را «باغی که به جای گل، نارنج میکارد» وصف کردهاند.
اسنادی از خاندان شکری و قوام نیز نشان میدهد که این باغ در اواخر قاجار گاهی محل برگزاری جشنها، دیدارهای رسمی و مذاکرات محلی بوده است.
پهلوی؛ مصادره، بازمرمت و تبدیل به میراث عمومی
در دوره پهلوی اول باغ در اختیار خانوادههای اشرافی بود، اما از میانه دوره پهلوی دوم به مدیریت شهرداری شیراز واگذار شد و برای نخستین بار نقش عمومی پیدا کرد.
در سال 1357 باغ به ثبت ملی رسید. از دهه ۱۳۶۰ به بعد طرحهایی برای احیا و نگهداری باغ آغاز شد. برخی از این طرحها شامل بازسازی حوضخانه، مرمت نقاشیها و احیای مسیرهای آبی بود.
تبدیل شدن دلگشا از یک ملک اشرافی به یک میراث عمومی در دوران پهلوی اتفاق افتاد و مقطع مهمی در تاریخ اجتماعی باغ است؛ زیرا از آن پس اهمیت آن دیگر فقط معماری نبود، بلکه نقش آن در هویت شهری شیراز برجسته شد.
هندسه، معماری و منظرسازی؛ دلگشا چگونه باغی است؟
باغ دلگشا سه نشانه بارز دارد که آن را از سایر باغهای ایرانی متمایز میکند:
۱. محور طولی مسلط
از دروازه اصلی تا کوشک، یک محور مستقیم و قدرتمند کشیده شده که حوضها و آبنماهای پیاپی در طول آن قرار دارند.
این محور، مانند باغ ارم یا باغ شاهزاده ماهان، نقش اصلی را در تعریف منظر بازی میکند.
۲. کوشک سه طبقه
کوشک باغ دلگشا یکی از معدود عمارتهای سه طبقه در باغهای تاریخی ایرانی است.
طبقه زیرین برای فصل گرم، طبقه میانی برای پذیرایی و طبقه سوم شاهنشینی با چشمانداز کامل به شهر دارد.
۳. گیاهان شاخص
درختان نارنج، سرو، نخل و گلهای رز ماندگارترین عناصر باغ هستند.
نارنجستان دلگشا به ویژه در فصل بهار به یکی از نمادهای شیراز تبدیل میشود.
دلگشا در حافظه فرهنگی و اجتماعی شیراز
پیوند باغ با سعدی، نزدیکی آن به اقامتگاههای تاریخی و نقش آن در برگزاری مراسمهای محلی باعث شده که دلگشا نه فقط یک فضای معماری، بلکه بخشی از حافظه اجتماعی باشد.
شرکتکنندگان در آیینهای بهاری، جشنهای متنوع شیراز و حتی مراسم مذهبی، باغ را مکانی برای تجمیع اجتماعی میدانستهاند. همین الگو تا دههها ادامه داشته است.
باغ دلگشا امروز؛ میراثی زنده با نیاز فوری به حفاظت
در سالهای اخیر اقدامات مؤثری برای مرمت نقاشیها، ساماندهی مسیرهای گردشگری، ایجاد نورپردازی شبانه و احیای آبرسانی انجام شده است.
چالشها اما همچنان قابل توجهاند:
فشار گردشگری
فرسایش بنا در اثر رطوبت
تهدیدات قناتهای تاریخی
تغییرات اقلیمی
شهرداری شیراز طرحهایی برای ایجاد موزه دائمی باغ ایرانی در این مجموعه در دست دارد اما مثل همیشه.....
باغ دلگشا در طول دستکم هزار سال، از یک باغ اشرافی ساسانی به یک مرکز فرهنگی زندیه، سپس یک عمارت قاجاری، و سرانجام یک میراث عمومی شهری تبدیل شده است.
درختان نارنج آن شاهد حضور شاهان، شاعران، وزیران، جهانگردان خارجی و صدها نسل از شهروندان شیراز بودهاند؛ و امروز نیز همچنان یکی از معتبرترین الگوهای باغ ایرانی و یکی از شناسنامههای تاریخی شیراز است.
دیدگاه تان را بنویسید