ناصرالدین شاه و عشق عکاسی! ورود اولین دوربین‌ها به ایران توسط قاجارها!

شایانیوز- هنر عکاسی و سینما در ایران، برخلاف تصور عمومی، پیشینه‌ای در حد دو قرن دارد. ورود دوربین عکاسی به ایران به زمان سلطنت ناصرالدین‌شاه قاجار بازمی‌گردد؛ پادشاهی که شیفته مظاهر تمدن غرب بود و در سفرهای متعدد خود به اروپا، بسیاری از تازه‌های فناوری و هنر را به ایران آورد. عکاسی در دربار قاجار نه تنها یک سرگرمی سلطنتی، بلکه ابزاری برای ثبت تاریخ و هویت سیاسی محسوب می‌شد. چند دهه پس از آن، نخستین دوربین فیلمبرداری نیز وارد ایران شد و نخستین فیلم‌های تاریخ ایران ثبت شدند.

ناصرالدین‌شاه و عکاسی در دربار قاجار

ناصرالدین‌شاه نخستین ایرانی و بالاخص نخستین پادشاه ایران بود که به‌ شدت به عکاسی علاقه‌مند شد. او در سفر اول خود به اروپا در سال ۱۲۵۲ خورشیدی با فنون عکاسی آشنا گردید و بلافاصله پس از بازگشت، دستور داد تجهیزات و دوربین‌های عکاسی به ایران وارد شوند. ناصرالدین‌شاه خود به عکاسی می‌پرداخت و مجموعه‌ای بزرگ از عکس‌های او از زنان حرمسرا، درباریان، مناظر و بناها باقی مانده است. کاخ گلستان امروز گنجینه‌ای از همین آثار است که نشان می‌دهد چگونه عکاسی به ابزاری برای ثبت قدرت سلطنت و نمایش زندگی دربار بدل شد.

ناصرالدین‌شاه برای نخستین‌بار مفهومی تازه را وارد فرهنگ سیاسی ایران کرد: ثبت تصویری قدرت. اگر پیش‌تر نقاشی‌های درباری و هنر مینیاتور، ابزار بازنمایی شاهان بودند، حالا عکاسی به‌ عنوان «واقعیت‌نگاری بی‌واسطه» جایگزین شده بود و تصویر دقیق‌تر و عینی‌تری از واقعیات دربار ثبت می‌کرد. این تجربه، زمینه‌ساز توجه به هنرهای دیداری و در نهایت پیدایش علاقه به سینما در ایران بود.

ناصرالدین شاه در حال عکاسی

ورود نخستین دوربین فیلمبرداری به ایران

چند سال پس از اختراع سینماتوگراف توسط برادران لومیر در فرانسه (۱۸۹۵ میلادی)، موج سینما به ایران نیز رسید. مظفرالدین‌شاه، جانشین ناصرالدین‌شاه، در سفر معروف خود به اروپا در سال ۱۲۷۹ خورشیدی (۱۹۰۰ میلادی) در پاریس برای نخستین‌بار نمایش عمومی فیلم‌های برادران لومیر را دید و شیفته آن شد. شیفتگی شاه قاجار به این «تصاویر متحرک» باعث شد او دستور دهد یک دستگاه سینماتوگراف به همراه اپراتور به ایران آورده شود. به این ترتیب، نخستین دوربین فیلمبرداری تاریخ ایران، به کشور وارد شد.

ابراهیم‌خان صحاف‌باشی و نخستین فیلم‌ها

نخستین فیلم‌بردار تاریخ ایران فردی فرانسوی بود که همراه با تجهیزات دوربین و دستگاه فیلمبرداری به عنوان اپراتور به ایران آمد و وظیفه آموزش کار با سینماتوگراف را بر عهده گرفت. اما به فاصله کوتاهی میرزا ابراهیم‌خان عکاس‌باشی، عکاس رسمی دربار مظفرالدین‌شاه، به‌عنوان نخستین فیلم‌بردار ایرانی شناخته شد. او همان کسی است که نخستین تصاویر متحرک از دربار و زندگی روزمره شاه را ثبت کرد.

فیلم‌های نخستین ایران بیشتر جنبه مستند داشتند: حضور شاه در شکارگاه، مراسم سلام نوروزی، سفرهای سلطنتی و حتی لحظه‌های تفریحی در کاخ‌های دربار. این تصاویر امروز ساده و ابتدایی به نظر می‌رسند، اما در زمان خود شگفتی‌آفرین بودند. کسی در ایران تا آن زمان چنین چیزی ندیده بود. برخی منابع اشاره می‌کنند که یکی از نخستین فیلم‌های نمایش‌ داده‌ شده در ایران، تصویری از رژه سربازان و نیز مراسم سلام شاهانه بوده است.

فیلم‌های ضبط‌ شده در ایران و همچنین فیلم‌های خارجی در ابتدا در دربار قاجار نمایش داده می‌شدند و طبقات بالای جامعه به تماشای آن می‌نشستند. نخستین نمایش عمومی فیلم در ایران نیز توسط ابراهیم‌خان صحاف‌باشی در تهران صورت گرفت؛ او در مغازه خود در خیابان چراغ‌گاز (لاله‌زار بعدی) دستگاه نمایش فیلم برپا کرد و بدین ترتیب نخستین «سینما»ی ایران شکل گرفت.

ابراهیم خان صحاف باشی

اهمیت تاریخی و فرهنگی

ورود عکاسی و سپس فیلمبرداری به ایران را باید در بستر مدرن‌سازی نیم‌بند قاجارها فهمید. ناصرالدین‌شاه با آوردن هنر عکاسی به ایران نشان داد که می‌خواهد قدم به قدم عناصر جامعه مدرن را وارد زندگی ایرانیان کند. مظفرالدین‌شاه با آوردن سینماتوگراف، نخستین جرقه‌های سینما را در ایران روشن ساخت. هرچند در آن زمان این پدیده بیشتر به سرگرمی و تجمل شباهت داشت، اما بعدها همچون تمام جهان به یکی از مهم‌ترین شاخه‌های هنر و صنعت در ایران بدل شد.

از دوربین عکاسی ناصرالدین‌شاه تا نخستین فیلم‌های میرزا ابراهیم‌خان عکاس‌باشی، مسیری کوتاه اما سرنوشت‌ساز طی شد. مسیری که نشان می‌دهد برخلاف سایر جنبه‌های زندگی مدرن اروپایی که قدری دیر و با تأخیر نسبت به اروپا وارد ایران شدند، اما در این مورد، ایران هم‌زمان با اروپا با هنر هفتم آشنا شد، هرچند فاصله در بهره‌برداری و نهادینه‌سازی آن بسیار زیاد بود. امروز وقتی به عکس‌های قدیمی کاخ گلستان یا فیلم‌های مستند ابتدایی از دربار قاجار نگاه می‌کنیم، در واقع به نخستین لحظات تاریخ هنر سینما و عکاسی در ایران چشم دوخته‌ایم؛ لحظاتی که نه‌ فقط یک سرگرمی سلطنتی، بلکه آغاز تحولی عمیق در حافظه بصری و فرهنگی ایرانیان بود.