مکانیسم ماشه چیست و چگونه ایران و اقتصادش را لبه پرتگاه میبرد؟
در این تحلیل، پیامدهای فعالسازی مکانیسم ماشه بر اقتصاد ایران، آینده برجام و سیاست خارجی را بررسی میکنیم.
شایانیوز- در فضای پرتنش سیاست بینالملل، برخی واژهها همانند «شمشیر داموکلِس» بالای سر کشورها قرار دارند. یکی از این واژهها که در سالهای اخیر زیاد شنیدهایم، «مکانیسم ماشه» است. اصطلاحی که هم رنگ حقوقی دارد و هم تهدیدی آشکار برای دیپلماسی. بسیاری میپرسند: این مکانیسم چیست؟ چرا خطرناک است؟ و اگر دوباره علیه ایران فعال شود، چه بلایی بر سر اقتصاد، سیاست و حتی امنیت کشور خواهد آمد؟ در این مقاله، به زبان ساده ولی دقیق، تمام ابعاد این ابزار حقوقی و سیاسی را واکاوی میکنیم.
مکانیسم ماشه چیست؟
مکانیسم ماشه (Trigger Mechanism)، اصطلاحی است که در چارچوب برجام (برنامه جامع اقدام مشترک) و قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت سازمان ملل متحد وارد ادبیات سیاسی ایران شد. بر اساس این مکانیزم، اگر یکی از طرفهای توافق برجام معتقد باشد که ایران به تعهدات خود پایبند نیست، میتواند روندی را آغاز کند که در نهایت به بازگشت خودکار تحریمهای شورای امنیت علیه ایران منجر شود؛ بدون نیاز به رأیگیری مجدد.
این یعنی، تحریمهایی که با برجام در سال ۲۰۱۶ لغو شده بودند، ممکن است دوباره بهصورت خودکار و بدون امکان وتو توسط هیچ کشوری بازگردند. به همین دلیل، این مکانیسم بهدرستی به نام «ماشه» شناخته میشود: کشیده شدن آن، میتواند کل ساختمان دیپلماسی را منفجر کند.
چه کسانی حق فعالسازی مکانیسم ماشه را دارند؟
بر اساس مفاد برجام و قطعنامه ۲۲۳۱، تنها اعضای باقیمانده در توافق یعنی بریتانیا، فرانسه، آلمان، روسیه، چین و ایران میتوانند به صورت رسمی مکانیسم ماشه را در چارچوب شکایت به کمیسیون مشترک فعال کنند.
با این حال، ایالات متحده آمریکا نیز با وجود خروج از برجام در سال ۲۰۱۸، در سال ۲۰۲۰ مدعی شد که هنوز به عنوان «مشارکتکننده در توافق اولیه» حق فعالسازی آن را دارد؛ ادعایی که با مخالفت اکثریت اعضای شورای امنیت مواجه شد.
پس در شرایط فعلی، فقط کشورهای باقیمانده در برجام – بهخصوص اروپا – از منظر حقوقی صلاحیت اجرای این مکانیسم را دارند.
مکانیسم ماشه چگونه فعال میشود؟ مراحل اجرای آن
فعالسازی مکانیسم ماشه چند مرحله دارد:
شکایت یک عضو به کمیسیون مشترک برجام مبنی بر نقض تعهدات از سوی ایران
بررسی موضوع طی ۱۵ روز در کمیسیون
در صورت حل نشدن اختلاف، ارجاع به سطح وزرای خارجه و بررسی دوباره طی ۱۵ روز
اگر اختلاف باقی بماند، شکایت به شورای امنیت سازمان ملل برده میشود.
حالا شورای امنیت ۳۰ روز فرصت دارد تا قطعنامهای برای جلوگیری از بازگشت تحریمها تصویب کند.
اگر چنین قطعنامهای تصویب نشود (که با وتوی آمریکا ممکن نیست)، تحریمها بهطور خودکار بازمیگردند.
آیا مکانیسم ماشه تا به حال فعال شده است؟
بله. در سال ۲۰۲۰ دولت ترامپ تلاش کرد مکانیسم ماشه را فعال کند. با وجود اینکه اکثریت کشورها این اقدام را غیرقانونی خواندند، اما آمریکا بهطور یکجانبه اعلام کرد تحریمهای سازمان ملل بازگشتهاند. این اقدام، یک خلأ حقوقی و بحران بینالمللی ایجاد کرد، ولی در عمل مورد اجماع جهانی قرار نگرفت.
در ماههای اخیر، با افزایش تنشها در پرونده هستهای ایران، زمزمههایی از سوی کشورهای اروپایی برای بازگرداندن تحریمها از طریق این مکانیسم شنیده شده است.
پیامدهای فعالسازی مکانیسم ماشه برای ایران چیست؟
اگر مکانیسم ماشه فعال شود و تحریمهای سازمان ملل بازگردند، پیامدهای زیر محتمل است:
۱. انزوای حقوقی ایران
بازگشت تحریمها باعث میشود ایران به عنوان ناقض یک توافق بینالمللی شناخته شود، که میتواند تلاشهای دیپلماتیک آینده را با مانع جدی روبهرو کند.
۲. احیای تحریمهای تسلیحاتی
یکی از مهمترین اثرات، بازگشت تحریمهای تسلیحاتی است که بر اساس برجام در اکتبر ۲۰۲۰ منقضی شده بود.
۳. اثر روانی شدید بر بازار ارز، طلا و بورس
بازارهای مالی، واکنش شدیدی به نااطمینانی نشان میدهند. بازگشت تحریمهای بینالمللی میتواند موج جدیدی از افزایش نرخ ارز، کاهش ارزش ریال، و فرار سرمایه را رقم بزند.
۴. کاهش شدید سرمایهگذاری خارجی و تجاری
سرمایهگذاران خارجی و حتی برخی شرکتهای آسیایی یا منطقهای، در صورت بازگشت تحریمهای سازمان ملل، از بازار ایران خارج خواهند شد.
۵. افزایش فشار اقتصادی و احتمال تشدید تحریمهای یکجانبه جدید
گرچه تحریمهای یکجانبه آمریکا از گذشته فعال بوده، ولی بازگشت تحریمهای بینالمللی میتواند اروپا و سایر کشورها را نیز به سمت اعمال فشارهای بیشتر سوق دهد.
6. افزایش تنشهای منطقهای
بازگشت تحریمها میتواند تنشهای نظامی و سیاسی در منطقه خاورمیانه را تشدید کند، بهویژه با توجه به درگیریهای اخیر با اسرائیل و آمریکا.
7. تهدید خروج از NPT
ایران تهدید کرده است که در صورت فعالسازی مکانیسم ماشه، ممکن است از معاهده منع گسترش تسلیحات هستهای (NPT) خارج شود.
8. تجدیدنظر در سیاست هستهای
عباس عراقچی، وزیر امور خارجه ایران، هشدار داده است که در صورت فعال شدن اسنپبک، ایران ممکن است در سیاست خود مبنی بر عدم توسعه تسلیحات هستهای تجدیدنظر کند، هرچند تأکید کرده که ایران تاکنون از این مسیر خودداری کرده است.
تحلیل آینده ایران در صورت فعالسازی مکانیسم ماشه
ایران در سالهای اخیر تلاش کرده با ابزار دیپلماسی، مقاومت اقتصادی، و همگرایی منطقهای از دامنه اثر تحریمها بکاهد. اما فعال شدن مکانیسم ماشه، همانند باز شدن پنجرهای به یک دوران فشار چندجانبه است.
در صورت بازگشت رسمی تحریمهای شورای امنیت، نه تنها دست ایران در مجامع بینالمللی بستهتر خواهد شد، بلکه اثر روانی ناشی از آن، اقتصاد شکننده ایران را بیش از پیش تحت فشار قرار میدهد.
با این حال، باید توجه داشت که استفاده از مکانیسم ماشه برای اروپا نیز تبعات دارد. زیرا در صورت فروپاشی کامل برجام، ایران نیز ممکن است از تعهدات پادمانی خود عبور کرده و پرونده به سمت یک بحران امنیتی تمامعیار در منطقه سوق پیدا کند.
کلام آخر
مکانیسم ماشه یک ابزار حقوقی با قدرت انفجاری بالاست. هنوز فعال نشده، اما تهدید آن در فضای سیاسی و اقتصادی ایران کاملاً احساس میشود. تصمیمگیری در این حوزه باید با هوشمندی دیپلماتیک، همافزایی منطقهای و موازنهسازی راهبردی انجام گیرد تا از افتادن در چرخهای بازگشتناپذیر جلوگیری شود.
دیدگاه تان را بنویسید