صندوقچه اسرار خشتی؛ کشف راز {تنگ بری}های اتاقی در عالی قاپو

شایانیوز- اصفهان نصف جهان است. جمله ای که با آن بزرگ شده ایم. جای جای این شهر زیبا را که بنگریم چیزی جز زیبایی و اصالت روان شده در دل تاریخ را نمی یابیم. بناهای زیبای اصفهان با آن معماری خارق العاده که هنوز منحصر به فرد جلوه می کنند، نقطه ی عطف زیبایی های این شهر محسوب می شوند. یکی از جمله بی شمار زیبایی های اصفهان و به طور کل نمونه ای فاخر از معماری ایرانی، عالی قاپو است. 

اتاق مجلل عالی قاپو احتمالا نمی تواند به موسیقی ربطی داشته باشد

این عمارت اگرچه که پر از نقش و نگار است و چون خورشید در صحن میدان نقش جهان می درخشد، اما شایعه هایی را نیز به خود اختصاص داده است . به عنوان مثال سالهاست که با یک تحلیل ، اتاق مجلل عالی قاپو به عنوان یک سالن آکوستیک شناخته می شود که ویژه نواختن موسیقی است. اما این احتمال چندان نمی تواند درست باشد. کسانی که این ادعا را دارند طبقه ششم کاخ عالی قاپو را جایگاهی بری نوازندگان ایرانی دانسته اند که با بهره گیری از خاصیت آکوستیک این تزیینات به نواختن سازهای دلنشین بپردازند.

لذا می توان گفت تزئینات مقرنس مانند این بنا، در شکل گیری چنین شایعه ای بی تاثیر نبوده است. معماری جالبی که با نام تزئینات تنگ بری از آن یاد می شود. اما باید این موضوع را در نظر گرفت که تنگ بری جزء تزئیناتی است که در ساخت بسیاری دیگر از بناهای دوران صفوی نیز به کار گرفته می شده. در این خصوص به عنوان مثال  می توان به شربت خانه سردر قیصریه، انبار شراب و بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی اشاره کرد. در هیچ یک از این بناها، به کار گرفتن تزئینات تنگ بری، نمی تواند کوچک ترین ربطی به موسیقی ندارد

گچ بری هایی به نام تنگ بری شاخصه ی معماری صفوی

ژان شاردن هنگامی که در سفرنامه خودش  به انبارهای دولتخانه صفوی می پردازد، از انبار شرابی سخن به میان می آورد که بنای آن سراسر به تنگ بری مزین است.وی در جایی از این سفرنامه صراحتا بیان داشته است: بالا تا مرکز گنبد، در هر سویی، طاقچه هایی است مقرنس، آراسته به طرح های متنوع ظروف گوناگونی که در آن چیده اند. 

در توضیح این قسمت از گفته ی شاردن، باید بیان داشت که درون این تنگ بری ها ظروفی به شکل خود تنگ بری چیده می شده که جنبه ی تزئینی داشته اند. اما از آنجایی که قرار بر این نبوده که این ظروف مدام جابه جا شوند، گچبری ها تا روزگاران ما بدون آسیب  دوام آورده اند. 

وقتی به سقف نگاه میکنی انگار به آسمانی با ظروف نفیس معلق می نگری

شاردن در قسمت دیگری می گوید: هیچ چیز خوش منظرتر از این ظرف های بیشمار جام ها و تنگ ها نیست که در انواع مختلف، چه از نظر شکل و چه از نظر جنس، بلور، عقیق، یشم، چینی، طلا و نقره که با یکدیگر در آمیخته اند و چنان می نماید که روی دیوارها خاتم کاری شده اند و چنین به نظر می رسد که هر لحظه در حال سقوط از روی دیوار هستند ولی این اتفاق نمی افتد!

به نظر می رسد توضیحات و تصویر سازی شاردن، خود به تنهایی آنچنان کافی بود که بتوانید به طور کامل آن را در ذهن مجسم سازید. در نتیجه به طور کل می توان گفت که این سبک طاقچه های گچبری در سقف و دیواره ها، برای این بوده که ظرف هایی داخل آن قرار داده شوند و به دلیل شکل قرارگیری این ظروف، به حالت معلق بالای سر بیننده به نظر بیایند.

تنگ بری چیست؟

تنگ بری از جمله تزئینات گچی است که کاربرد آن در معماری دوره ی صفوی و به ویژه بناهای شاهی و خانه های ارامنه به اوج خودش رسیده است. ریشه ی این نوع تزیین در بناهای دوره ی تیموری قابل پیگیری است تا آنجایی که براساس فرضیه می توان ارتباط مشخصی را بین تنگ بری و تزیینات مقرنس پیدا کرد.

تنگ بری یکی از عناصر وابسته به معماری در ایران عصر صفوی و هند گورکانی است

بررسی ها نشان می دهند که هنر تنگ بری پیشینه ای قبل از دورە صفوی در ایران دارد و حتی نمونه هایی از وجود تنگ بری مربوط به دورە آل مظفر در یزد شناسایی شده که نیاز به تحقیقات بیشتری دارد

با آن که به طور کلی تعداد بناهای مزین به  تنگبری در هند گورکانی نسبت به ایران صفوی بیشتر است اما اشکال به کار رفته در تزئینات تنگ بری ایران از تنوع بیشتری نسبت به هندوستان برخوردار هستند

در بنایی چون عالی قاپو و هشت بهشت اصفهان کلیە سطوح دیوارهای بنا با اشکال متنوعی از تنگبری ها پوشانده شده است

برای مشاهده ی سبک و سیاق معماری ایران و جهان و بررسی جاذبه های هنری نهفته در آن، مهمان خشت خانه ما باشید