صندوقچه اسرار خشتی؛ استپانوس کلیسایی که استخوان قدیسان در آن کشف شد

شایانیوز- هنر دست معماران، بخشی از فرهنگ تاریخی هر سرزمینی را تشکیل می دهد. آنان که با ذوق، ابزار به دست گرفته و در دل سخت سنگ، نقش و نگار لطیف خلق کرده اند، بی شک شایسته ی تحسین اند. چرا که چه چیزی می تواند از نظاره ی گذشته، آن هم گذشته ای عجین با هنر، روح انسان را آنچنان جلا بدهد که در خاطرات بر جای مانده از گذشتگان غرق شده و برای مدتی هرچند گذرا، زندگی پر فراز و نشیب حال حاضر خود را با تمام دل مشغولی ها و دغدغه ها، پشت در تالار رویاها رها کند!

خشت خانه ی ما جهانی برای گذر از دل همین بناهاست. پا به آن بگذارید تا اینبار به سراغ یکی از زیبا ترین معماری های آذربایجان شرقی در 17 کیلومتری غرب شهر جلفا برویم. کلیسای استپانوس مقدس که از نظر ارزش تاریخی، بعد از کلیسای تادئوس مقدس، دومین کلیسای مهم ارمنی های ایران محسوب می شود. 

تاریخ تولد این بنای شگفت انگیز، با آن نمای چشم نوازش، متعلق به سده نهم میلادی است. اما از آنجایی که تحت تاثیر زلزله دچار آسیب های جدی شده بود، در دوران صفویه مورد مرمت و بازسازی قرار گرفت و در نهایت این کلیسا 15 اسفند 1341 به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسید. اما در مرمتی که در سال ۱۳۸۴ انجام گرفت، بقایای استخوانی کشف شد که طبق روایت‌ های تاریخی آن‌ها را به حواریون و قدیسان مسیح نسبت داده‌ اند. این استخوان‌ ها از میان دو طاق کلیسا به دست آمدند. علاوه بر بقایای استخوانی چند تکه تخته مربوط به جعبه‌های نگهداری این استخوان‌ها، چند تکه پارچه زرد و آجری، تکه‌ای موم، گِل اخرا و دانه‌ های کُندر نیز در این محوطه شناسایی شده ‌است.

اسقف اعظم و خلیفه ارامنه تهران و شمال ایران احتمال می‌ دهد که این بقایا به جسد حضرت یحیی تعلق دارد. در برخی منابع تاریخی مانند سفرنامه تاورنیه، سیاح مشهور فرانسوی که در دوره صفوی به ایران سفر کرد و عکس‌هایی که در آرشیو تاریخی کاخ گلستان وجود دارد و توسط علیخان والی، حکمران شمالی آذربایجان در دوره ناصرالدین شاه قاجار گرفته شده، به وجود استخوان‌های حواریون و قدیسان از جمله سنت استپانوس و دانیال نبی اشاره شده است.

معماری کلیسای استپانوس و جاذبه هایش

اما تنها چیزی که باعث جذابیت این بنای تاریخی است، معماری بی نظیرش نیست بلکه منطقه ی جغرافیایی آن نیز جذاب و تماشایی است. شما اگر بخواهید به این مکان سفر کنید، لازم است که از مسیری کوتاه اما تماشایی عبور کنید که از نظر چشم انداز عین یک تیر و دو نشان زدن است.

بعد از گذر از این مسیر وقتی به استپانوس برسید، احتمالا اولین چیزی که نظرتان را جلب می کند، گنبد حجاری شده اش است که روی یک استوانه بنا شده. این کلیسا میان حصاری سنگی و در دل یک قلعه ی دژ مانند قرار گرفته که ارمنی ها اصطلاحا به آن وانگ می گویند. قلعه ی پر جلال و جبروتی که دارای هفت برج نگهبانی، بارو و پنج استوانه سنگی است. پس از نزدیک شدن به این بنا، با دروازه ای چوبی و آهن کوبی شده مواجه می شوید که طرفین آن با شیوه ای ظریف حجاری شده و در پیشانی آن نقش برجسته ی زیبایی از حضرت مریم و کودکی عیسی مسیح (ع) دیده می شود

شاید یکی از جاذبه های گردشگری این بنا همین نقش برجسته های متعددی باشد که در کمال زیبایی روی قسمت بیرونی دیوارهای کلیسا قرار دارند. این نقش های جذابی که خود در بر دارنده ی داستان های تاریخی، از جمله تصویر سنگسار شدن استپانوس مقدس، مصلوب شدن حضرت مسیح و همچنین عروج ایشان است. همچنین سرتاسر نمای سنگی این کلیسا نیز پوشیده از حجاری و مقرنس‌ کاری است. البته نمازخانه ی اصلی آن نیز که به نقش هایی گچی و زیبا مزین شده است،  به تنهایی می تواند تمام کسانی که برای تماشا این بنا آمده اند را محو خود کند.

بررسی آنچه استپانوس را متفاوت کرده است

هر بنای تاریخی اما یک وجه تمایز منحصر به فرد دارد که آن را از نمونه های تاریخی دیگرش متمایز می کند. در ارتباط با کلیسای استپانوس نیز می توانیم به برج ناقوس آن اشاره کنیم که از جمله چشمگیرترین بخش های این بنا محسوب می شود. برج ناقوس این بنا دارای گنبدی هرمی شکل  و هشت ضلعی است که روی هشت ستون استوانه ای از جنس سنگ سرخ و سرستون هایی زیبا بنا شده است. در طاق این برج نیز تصویر با شکوهی از فرشتگانی چهار بال و سر گاوی کنده کاری شده جلوه گر است که بی شک نگاه هر کسی را به سمت خود جذب خواهد کرد. همچنین صلیب زیبایی نیز در کادر مستطیل شکل با گل هایی شبیه به خورشید که به آن شمسه نیز می گویند همراه با چند طاووس و کبوتر زیبا نیز در آنجا جلوه گر هستند.

اکنون که این بنای حیرت انگیز را در ذهنتان ترسیم نموده و پا به خشت خانه ی خیال آفرینمان گذاشتید، آلبوم کلیسای استپانوس را ورق بزنید تا در دل تصاویرش، به جست و جوی تاریخ و هنر باشیم.

استفان ۲۶ دسامبر سال ۳۶ میلادی توسط یهودیان اورشلیم با اتهام سخنرانی علیه شریعت یهود سنگسار شد

در گوشه و کنار جهان کلیساهایی به یاد وی با نام سنت استپانوس نام‌گذاری شده است

کلیسای سنت استپانوس علاوه بر محل عبادت مسیحیان، مکان اجتماع هنرمندان، فلاسفه، مورخان، دانشمندان و مکانی برای آموزش و تعلیم و تربیت کشیشان و راهبان مسیحی بوده است

خوش‌نویسان و خطاطان زیادی در این وانگ حضور داشتند و به نوشتن کتاب می‌پرداختن

در حال حاضر نیز تعداد زیادی از کتاب‌های نوشته شده در این کلیسا در کتابخانه‌های جمهوری ارمنستان و ایتالیا نگهداری می‌شود.

کلیسای سنت استپانوس با شماره ثبتی ۴۲۹ در سال ۱۳۴۱ در فهرست میراث ملی ایران به ثبت رسید.

سنت استپانوس با شهر جلفا حدود ۱۷ کیلومتر فاصله دارد.

اتالیکوس خاچیک، رهبر مذهبی ارمنیان اسقف اعظم بالکن را به سرپرستی وانگ استپانوس مقدس انتخاب کرد

سبک معماری کلیسا، تلفیقی از شیوه‌های معماری دوره‌های اورارتو، اشکانی و رومی است

هاکوپ جوقاتیسی، خلیفه اعظم وانگ استپانوس مرمت این بنا را در طی سال‌های ۱۰۵۳ تا ۱۰۶۶ هجری قمری انجام داد

 در دوره‌ صفوی نیز بازسازی‌هایی در این کلیسا صورت گرفت و در عصر قاجار هم سنت استپانوس مورد توجه بود

در سال ۱۲۴۵ هجری قمری به فرمان عباس میرزا ولیعهد قاجار قریه‌ای در دره شام خریداری و وقف کلیسا می‌شود. 

در دوره‌های معاصر نیز طی چندین دوره کلیسای سنت استپانوس مرمت و بازسازی شده است

نام کلیسای سنت استپانوس از کلمه یونانی Stephanos گرفته شده که در آیین مسیحیت به معنی تاج و نمادی از حد کمال شناخته می‌شود.

کلیسای سنت استپانوس همچنین به‌دلیل قرار گرفتن در روستای متروکه‌ای به نام دره شام به این نام نیز خوانده می‌شود.

از آنجایی که این کلیسا در دامنه ارتفاعات ماغارد یا ماقارات بنا شده در منابع ارمنی به آن دیر ماغارد نیز گفته می‌شود.

کلیسای سنت استپانوس از بخش‌های مختلفی چون نمازخانه، برج ناقوس، نمازخانه بوعوس پطرس یا اجاق دانیال، صحن کلیسا یا حیاط کلیسا، پیشخوان ورودی اصلی مجموعه، هشتی ورودی، حیاط دیرها، کلیسای قدیمی، سالن‌های آموزش طلاب یا استنساخ کتب، محل اسکان راهب و مسافران یا انبار و محل ذخیره آذوقه و طویله‌های مجموعه تشکیل شده است.

کلیسای سنت استپانوس بعد از قره‌کلیسا دومین کلیسای مهم ارامنه ایران به شمار می‌رود که مورد احترام تمام مسیحیان و حتی دیگر ادیان است.

کلیسای سنت استپانوس به‌دلیل سبک بنا و جنبه فرهنگی از مراکز مشهور دینی و فرهنگی ارمنیان است

این کلیسا جزو یکی از جاذبه های ثبت شده در فهرست میراث جهانی یونسکو است.

استپانوس از اولین شهدای مسیحیت بود و در بین مسیحیان به شهرت رسید. 

او یکی از ۷ نفر نیک تاماتی است که توسط حواریون مسیح تحلیف و از مبلغان مسیحیت شد. 

او به خاطر تهمت یهودیان اورشلیم که می‌گفتند استپانوس سخنانی برخلاف شریعت یهود می‌گوید، دستگیر و در روز ۲۶ دسامبر سال ۳۶ میلادی به دست یهودیان سنگسار شد

ابعاد نمازخانه کلیسای سنت استپانوس ۱۶ در ۲۱ متر است و در دوره قاجار درب چوبی منبت‌کاری شده برای ورودی آن ساخته شد. 

برای مشاهده ی سبک و سیاق معماری ایران و جهان و بررسی جاذبه های هنری نهفته در آن، مهمان خشت خانه ما باشید