تاریخ گاهی دروغ می‌گوید؛ بی چون و چرا باور نکن، نمونه‌اش این چهره زیبای خونریز!

شایانیوز- گایوس ژولیوس سزار آگوستوس آلمانی‌تبار، که در تاریخ با لقب مشهور «کالیگولا» (Caligula، به معنای «کفش کوچک» یا «چکمه‌پوشک»، برگرفته از caligae) شناخته می‌شود، از سال ۳۷ تا ۴۱ میلادی امپراتور روم بود و از همان دوران زندگی‌اش به دلیل پیشینه خانوادگی برجسته و رفتارهای جنجالی توجه تاریخ‌نگاران را برانگیخت. روایت سنتی، او را تجسم فساد قدرت و نمادی از دیوانگی سیاسی معرفی می‌کند. تصویر امپراتوری کالیگولا پیچیده‌ است: پادشاهی کوتاه‌ مدت که با محبوبیت آغاز شد، در میانه راه با بیماری و آشفتگی همراه گشت، تنش‌های عمیقی با سنای روم پیدا کرد و با اقدامات نمایشی و سیاست‌های سرکوبگرانه خود را منزوی ساخت؛ تا این‌که در سال ۴۱ میلادی به دست اعضای گارد پریتورین ترور شد.

کودکی، خانواده و ریشه لقب «کالیگولا»

گایوس در ۳۱ اوت سال ۱۲ میلادی در آنتیوم به دنیا آمد؛ فرزند ژرمانیکوس، یکی از محبوب‌ترین فرماندهان رومی، و آگریپینا کبیر، از شاخه قدرتمند خاندان ژولیوفامیلیا. دوران کودکی او در همراهی با کارزارهای نظامی پدر گذشت و همین حضور دائمی در میان سربازان باعث شد میان آنان محبوبیت یابد. مادرش برای سرگرمی سربازان کلاه‌خود و لباس‌های کوچک نظامی بر تن او می‌کرد و از همین‌رو لقب Caligula بر او ماند؛ به معنی چکمه‌پوش  کوچولو.

خانواده او یکی از برجسته‌ترین شاخه‌های طبقه اشراف امپراتوری بود؛ اما مرگ پدر و سرکوب‌های تیبریوس علیه خاندان ژرمانیکوس، نوجوانی گایوس را به دوره‌ای آکنده از کنترل سیاسی و آموزش درباری بدل کرد. همین زمینه خانوادگی بعدها در فهم ادعاهای او درباره میراث ژولیویی و گرایشش به رفتارهای نمایشی نقشی تعیین‌ کننده داشت.

به تخت نشستن؛ آغاز حکمرانی و محبوبیت عمومی

با مرگ تیبریوس در مارس ۳۷ میلادی، گایوس با استقبال گسترده مردم و گارد پریتورین به عنوان امپراتور معرفی شد. ابتدای حکومت او با سیاست‌هایی همراه بود که محبوبیت قابل ‌توجهی ایجاد کرد: عفو عمومی، کاهش مصادره اموال، توزیع غنایم برای مردم و حضور فعال در جشن‌ها و نمایش‌های عمومی.

نقطه عطف: بیماری، تغییر رفتار و انزوا سیاسی

یکی از مهم‌ترین مسائل بحث‌برانگیز زندگی کالیگولا، بیماری شدید او در سال نخست امپراتوری است. مورخان گزارش داده‌اند که او پس از یک بیماری سخت، رفتارش تغییر کرد و خلق‌وخویش بی‌ثبات شد. برخی روایت‌های سنّتی همین دوره را منشأ خودکامگی، خشونت و تصمیمات غیرعادی او دانسته‌اند.

پژوهشگران معاصر یادآور می‌شوند که ممکن است نشانه‌های نورولوژیک ناشی از بیماری، یا آسیب جسمی، مطرح بوده باشد؛ اما هیچ سند قطعی در این‌باره وجود ندارد. آن‌چه مسلم است این‌که پس از بیماری، برخورد کالیگولا با مجلس سنای روم خصمانه‌تر شد، محاکمات و مصادره‌ها افزایش یافت و او بیش از پیش به نمایش قدرت تکیه کرد؛ عواملی که سبب شد تصویر او در منابع سنتی تیره‌تر شود.

سیاست‌ها، ساختار حکمرانی و روابط با نخبگان

کالیگولا در عرصه مدیریتی اقداماتی انجام داد که برخی مثبت و برخی مخرب بودند. در حوزه عمرانی، ساخت یا بازسازی معابد، آمفی‌تئاترها و پروژه‌های عمومی به او نسبت داده شده است. او جشن‌های باشکوه برگزار می‌کرد و بازی‌های گسترده انجام می‌داد که محبوبیت اجتماعی برایش به همراه می‌آورد.

اما در کنار آن، مصادره اموال اشراف، فروش دارایی‌های سلطنتی، تعیین مالیات‌های سنگین و سیاست‌های مالی پرتنش نیز گزارش شده است. روابط او با مجلس سنای روم به ‌سرعت رو به تیرگی رفت: تحقیر سناتورها، حذف اختیارات آنان و تکیه ناگزیر بر وفاداری گارد پریتورین، ترکیبی از خشم و ترس را میان نخبگان ایجاد کرد. این ساختار حکمرانیِ مبتنی بر نمایش قدرت، به انزوای سیاسی او انجامید.

امور مذهبی، نمایش الوهیت و افسانه‌ها

شواهدی وجود دارد که کالیگولا به شکل آشکار از آیین‌های پرستش امپراتوری استفاده می‌کرد و برای تثبیت قدرت خود، مناسکی طراحی می‌کرد که حس خضوع مطلق در  مردم نسبت به امپراتور ایجاد کند. او به طور ضمنی توقع آن را داشت که مردم وی را بپرستند. این سیاست مذهبی با سنت جمهوری‌خواهانه سنای روم همخوان نبود و تنش را افزایش داد.

اقتصاد، هزینه‌ها و درآمدها

دوره حکومت کالیگولا با پروژه‌های پرهزینه معماری و جشن‌های گسترده گره خورده است. منابع کهن از هزینه‌های عظیم او برای بازی‌ها، ساخت بناهای مذهبی و عمومی، و هزینه‌های نمایشی خبر داده‌اند. همزمان، برای تأمین مخارج حکومت، مصادره اموال اشراف و مزایده‌های بزرگ صورت می‌گرفت.

پژوهشگران مدرن این سیاست‌ها را در چارچوب سیاسی آن زمان می‌فهمند: تلاش برای کسب حمایت مردم و تأمین وفاداری ارتش. اما این اقدامات باعث ایجاد اختلال اقتصادی و افزایش نارضایتی میان نخبگان شد.

توطئه، ترور و پایان کوتاه سلطنت

افزایش دشمنی میان کالیگولا و طبقه اشراف، و نارضایتی بخش‌هایی از گارد پریتورین، یکی از گاردهای سپاهیان امپراتوری، زمینه توطئه را فراهم کرد. در ۲۴ ژانویه ۴۱ میلادی، او در جریان عبور از دالان زیرزمینی کاخ، به دست گروهی از گارد پریتورین به رهبری کاسیوس چارئا با ضربات خنجر از پای درآمد. انگیزه‌های آنان ترکیبی از نفرت سیاسی، تحقیرهای شخصی و ترس از رفتارهای غیرقابل پیش‌بینی امپراتور بود.

پس از قتل او، ساختار قدرت در امپراتوری دچار آشفتگی شد و در نهایت کلودیوس به تخت نشست. ترور کالیگولا نقطه پایانی بر یکی از کوتاه‌ترین و پرتنش‌ترین دوره‌های امپراتوری روم بود.

بازخوانی تاریخ

همان‌طور که گفته شد، بخش بزرگی از تصویری که امروز از کالیگولا می‌شناسیم، محصول منابع جانبدارانه است. اغلب مورخان قدیمی، او را به شکلی کاملاً سیاه‌نمایی‌ شده توصیف می‌کنند. پژوهشگران معاصر با استفاده از شواهد باستان‌شناسی و تحلیل متون، کوشیده‌اند تصویر متعادل‌تر و البته واقع‌بینانه‌تری ارائه کنند: کالیگولا حاکمی بود با برخی اقدامات سازنده و برخی تصمیمات مخرب. بخش بزرگی از شهرت منفی او نتیجه بازنویسی‌های سیاسی پس از مرگ است.

میراث کالیگولا در فرهنگ و سیاست غرب چند لایه است. او از یک ‌سو نماد خطر تمرکز افسار گسیخته قدرت و آسیب‌هایی است که خودکامگی می‌تواند به ساختارهای سیاسی وارد کند؛ و از سوی دیگر یادآور این است که تاریخ‌نگاری، به‌ ویژه در دوره‌های باستان، به ‌شدت تحت تأثیر جانبداری‌های سیاسی بوده است.

کالیگولا در هنر و ادبیات بعدی به چهره‌ای نمادین بدل شده: نماد جنون سلطنتی، فساد و قدرت‌نمایی افراطی. اما پژوهش تاریخی مدرن او را موجودی پیچیده می‌بیند؛ محصول بحران‌های ساختاری امپراتوری روم و در عین حال تسریع‌ کننده برخی از همان بحران‌ها.