زنان تأثیرگذار؛ این زن سوگلی واقعی ناصرالدین شاه بود نه جیران!
انیس الدوله همسر مورد علاقه ناصرالدین شاه بود و یکی از معدود زنانی بود که در امور سیاسی و دربار نیز نفوذ زیادی داشت و مدافع حقوق زنان بود.
شایانیوز- در تاریخ پرفراز و نشیب سلطنت قاجار، زنان بسیاری نقش‌های پنهان اما تأثیرگذاری ایفا کرده‌اند. در میان آنان، انیس‌الدوله، همسر رسمی و مورد علاقه ناصرالدین‌شاه، جایگاهی منحصر به فرد دارد. زنی با تبار گرجی زاده روستایی کوچک در لواسان که در نهایت به یکی از بانفوذترین شخصیت‌های دربار قاجار تبدیل شد. آشنایی با زندگی و تأثیرات انیس‌الدوله، ما را با گوشه‌ای کمتر روایت شده از قدرت زنان در ساختار سیاسی سنتی ایران آشنا می‌کند.
از روستا تا دربار
انیس‌الدوله با نام اصلی فاطمه، در روستای امامه از توابع لواسانات به دنیا آمد. او از خانواده‌ای گرجی‌تبار بود که اجدادش در دوره صفویه به ایران کوچانده شده بودند. پس از مرگ پدرش نورمحمد، فاطمه زندگی سختی را می‌گذراند و چوپانی می‌کرد.
اما سرنوشت مسیر زندگی او را به شیوه‌ای عجیب تغییر داد. ناصرالدین‌شاه در یکی از شکارهای سلطنتی‌اش در حوالی امامه، فاطمه را دید و مجذوب زیبایی و متانت او شد. او را به دربار منتقل کردند و در آغاز، خدمتکار جیران (دیگر سوگلی معروف شاه) شد. اما پس از مرگ جیران، فاطمه به سرعت جایگاه ویژه‌ای یافت و با عنوان انیس‌الدوله (یعنی مونس دولت)، به همسر رسمی و بانوی اول حرمسرا تبدیل شد.
بانویی فراتر از یک همسر سلطنتی
مقام انیس‌الدوله بر سایر همسران ناصرالدین‌شاه برتری داشت و حقیقتاً می‌توان او را ملکه ایران دانست. او برخلاف دیگر زنان شاه، چنان قدرتی داشته است که می‌توانسته با شاه مستقیماً دعوا و حتی قهر کند. اعتمادالسلطنه، نویسنده و سیاستمدار نامدار عصر ناصرالدین شاه، در کتاب روزنامه وقایع، بارها این موضوع را گزارش کرده است.
انیس‌الدوله برخلاف بسیاری از زنان حرمسرا، زنی باهوش، نکته‌سنج و دارای بینش اجتماعی و سیاسی بود. او نه تنها در مسائل داخلی دربار، بلکه در تصمیم‌گیری‌های سیاسی شاه نیز نقش داشت. ناصرالدین‌شاه به او اعتماد بسیاری داشت و حتی گفته می‌شود که در بسیاری از امور مهم، با وی مشورت می‌کرد.
او از دست شخص ناصرالدین شاه، نشانهای رسمی سلطنتی مانند تمثال همایونی و نشان حمایل آفتاب را دریافت کرده بود؛ نشان‌هایی که معمولاً به رجال برجسته کشور تعلق می‌گرفت. و این یکی از شواهدی است که جایگاه فوق‌العاده ممتاز او را نشان می‌دهد.
ماجرای سفری ناتمام و سقوط یک صدر اعظم
یکی از اتفاقاتی که قدرت نفوذ انیس‌الدوله و تسلطش بر شاه را نشان می‌دهد، در اولین سفر اروپایی شاه رخ داد. در سال ۱۸۷۳ میلادی (۱۲۵۲ شمسی)، ناصرالدین‌شاه تصمیم گرفت نخستین سفر اروپایی خود را آغاز کند. انیس‌الدوله، به‌عنوان تنها زن همراه، تا شهر تفلیس و سپس مسکو شاه را همراهی کرد. اما به دلیل مخالفت دربارهای اروپایی با حضور یک زن در کنار پادشاه مسلمان، وی مجبور شد به ایران بازگردد.
این موضوع خشم انیس‌الدوله را برانگیخت و آن را توهینی به شأن خود و پادشاهی قاجار دانست. در بازگشت، از ناصرالدین‌شاه خواست تا میرزا حسین‌خان سپهسالار مشیرالدوله، صدر اعظم وقت را که این سفر را طراحی و برنامه‌ریزی کرده بود، عزل کند. شاه نیز برای دلجویی از سوگلی‌اش، این خواسته را اجابت کرد و سپهسالار از قدرت برکنار شد. این واقعه نشان می‌دهد که نفوذ سیاسی انیس‌الدوله تا کجا گسترده شده بود.
نقش اجتماعی و حمایت از زنان
انیس‌الدوله اولین زنی بود که پیشنهاد ایجاد مکان بست (پناهگاه) در داخل حرمسرا را مطرح کرد. زنان درباری که دچار ظلم یا فشار از سوی شاه یا دیگر افراد دربار می‌شدند، می‌توانستند به این مکان پناه ببرند. همچنین او رابط اصلی زنان اشراف با دربار بود و در مناسبت‌های رسمی، پذیرای بانوان بلندپایه و همسران سفرا بود.
از او همچنین به عنوان زنی خیر و نیکوکار یاد شده که بخشی از درآمد شخصی‌اش را صرف رسیدگی به امور نیازمندان و زنان فقیر می‌کرد.
تحریم تنباکو و درایت سیاسی
یکی از به یاد ماندنی‌ترین صحنه‌های تاریخ معاصر ایران مربوط به واقعه تحریم تنباکو (سال ۱۳۰۹ قمری) است. ناصرالدین‌شاه که متعجب از اثرگذاری فتوای آیت‌الله میرزای شیرازی بر توده مردم شده بود، یک روز از انیس‌الدوله خواست برایش قلیان بیاورد. او با صلابت تمام پاسخ داد:
کشیدن قلیان حرام است.
شاه پرسید:
چه کسی آن را حرام کرده؟
و انیس‌الدوله گفت:
همان که مرا بر تو حلال کرده!
این پاسخ قاطعانه و هوشمندانه، نشانهای از بینش سیاسی و مذهبی او بود؛ او نمونه‌ای بود از زنانی که هم‌زمان با حفظ وفاداری به سنت، قدرت تشخیص موقعیت‌های بحرانی را نیز داشتند.
پایان یک زندگی باشکوه
انیس‌الدوله نسبت به ناصرالدین‌شاه وفاداری حیرت‌انگیزی داشت. وی پس از ترور شاه در سال ۱۲۷۵ خورشیدی، دچار اندوهی عمیق شد و تا زمان مرگ عزادار بود؛ تا حدی که یک روز که اتابک حقوق وی را به صورت یک بسته اسکناس برای وی فرستاد، با مشاهده تصویر ناصرالدین‌شاه بر اسکناس‌ها، از حال رفت و پس از چند ساعت فوت کرد.
او در کنار ناصرالدین‌شاه در حرم عبدالعظیم حسنی دفن شد.
میراثی ماندگار
انیس‌الدوله نه تنها یک سوگلی درباری و همسری سلطنتی بود، بلکه زنی قدرتمند و تأثیرگذار در دوره‌ای بود که زنان جایگاهی در قدرت رسمی نداشتند. نفوذ سیاسی، نقش اجتماعی، جسارت در سخن گفتن و ابراز نظر و البته وفاداری عاطفی او به ناصرالدین‌شاه از انیس‌الدوله چهره‌ای تاریخی ساخت که باید در کنار نام‌های برجسته دوران قاجار از او یاد کرد.
دیدگاه تان را بنویسید