ایران زیر چتر بیسابقه گرما
تله گرمایی در قلب ایران؛ علت پنهان این هوای آتش بار چیست؟
برخی از آمارهای تازه منتشر شده، ایران را در فهرست گرمترین نقاط زمین در سال جاری قرار دادند.
شایانیوز- در سالهای اخیر ایران بارها دماهای بیسابقه را تجربه کرده و در تابستان امسال نیز در نقاطی مانند امیدیه خوزستان و شهرهای جنوبی دماهای بیش از ۵۰°C گزارش شدهاند. امیدیه، گرمترین نقطه شهری جهان اعلام شد. دمای نقاطی مانند شبانکاره بوشهر در تابستان سال گذشته تا حوالی ۵۴°C ثبت شد. این موجهای گرما حاصل ترکیبی از روندهای جهانی مثل گرمایش کرهٔ زمین و عوامل منطقهای به ویژه الگوهای پایدار فشار جو، خشکسالی مزمن و افزایش دمای سطح دریاها هستند. سازمان جهانی هواشناسی و ناظران اقلیمی جهانی نیز میگویند گرمای کلی کره زمین در سالهای اخیر رکوردهای دمایی را به صورت پی در پی شکسته است. سال 2024 رکورد «گرمترین سال» را ثبت کرد؛ پیشبینیها میگویند 2025 هم در میان سه تا از گرمترین سالهای تاریخ قرار خواهد گرفت.
شواهد میدانی در مورد ایران
مسبب این موج گرما در سالهای اخیر چیست؟
پاسخ کوتاه: «چند عاملِ به هم پیوسته.» در ادامه عوامل کلیدی را میبینیم:
پسزمینهٔ جهانی: تغییر اقلیم ناشی از فعالیت انسانی
افزایش پیوستهٔ گازهای گلخانهای باعث شده دمای متوسط جهانی بالا برود؛ نهادهای معتبر بینالمللی گزارش دادهاند که سالهای اخیر به صورت پیدرپی گرمترین سالها ثبت شدهاند. طبق آمار WMO سال 2024 به عنوان گرمترین سال ثبت شده؛ و چشماندازها نشان میدهد ۲۰۲۵ هم جزو سه سال گرم ثبت خواهد شد. این پس زمینه گرمتر جهانی، احتمال و شدت موجهای گرما در همهٔ مناطق از جمله خاورمیانه و ایران را بالا میبرد.
الگوهای جوی منطقهای و سازوکار گرمای بیسابقه
در موج گرمای ایران، یک عامل کلیدی جوی نقشآفرین است: استقرار و ماندگاری تودههای پرفشار شبه استوایی که مانند یک «گنبد حرارتی» (Heat Dome) بر آسمان منطقه چیره میشود. این پدیده، با فشردن لایههای هوا و جلوگیری از صعود آنها، عملاً فرآیندهای خنک کننده طبیعی را متوقف میکند.
زیر این چتر پرفشار، بادهای نزولی هوای گرم و خشک را از لایههای بالاتر جو به سطح زمین میآورند و آن را بیشتر گرم میکنند.
ابرناکی آسمان کاهش مییابد و نور مستقیم خورشید در تمام ساعات روز بدون مانع بر سطح زمین میتابد.
سرمایش شبانه مختل میشود زیرا لایه ضخیم هوا و گرمای ذخیره شده در خاک و سازهها به سختی اجازه افت دما در شب را میدهد.
این پدیده اغلب با جریانهای پرقدرت جوی در تراز بالای جو (جت استریم) ارتباط دارد. هنگامی که جت استریم در عرضهای بالاتر دچار «بلاکینگ» (Blocking) میشود، توده پرفشار در عرضهای میانی شامل فلات ایران قفل میشود و روزها یا حتی هفتهها در همانجا باقی میماند.
افزون بر این، گرمایش بیسابقه سطح آب خلیج فارس و دریای عمان تودههای هوای مجاور را با انرژی گرمایی بالاتر تغذیه میکند. این تودهها هنگام نفوذ به داخل خشکی، با هوای خشک و فوق گرمِ فلات ایران ترکیب شده و شرایط را به مرحله «گرمای مفرط» میرسانند.
خشکسالی
پیش زمینهٔ پنج سالهٔ خشکسالی در ایران زمینهساز کم شدن رطوبت خاک است. خاک خشک توان تبخیر و خنکسازی سطح را از دست میدهد؛ در نتیجه، تابش خورشید سبب گرم شدن سریع سطح میشود. یعنی قابلیت تبادل حرارت افزایش مییابد و دماهای روزانه بالاتر میروند. این یک بازخورد محلی مهم است: خشکتر شدن = گرمای بیشتر.
گرمایش سطح دریاها و انتقال انرژی به خشکی
یکی از محرکهای اصلی موج گرما، افزایش بیسابقه دمای سطح آب خلیج فارس و دریای عمان است. پایشهای ماهوارهای و دادههای سازمانهای اقیانوس شناسی نشان میدهند که در تابستان امسال، دمای سطح آب در بخشهایی از خلیج فارس تا ۳ درجه سانتیگراد بالاتر از میانگین بلند مدت بوده است. این اختلاف کوچک در ظاهر، به معنای ذخیرهسازی عظیم انرژی گرمایی در آب است.
زمانی که این آب فوق گرم با تودههای هوایی در تماس قرار میگیرد، انتقال گرما از دریا به هوا با شدت بیشتری رخ میدهد. این فرآیند نه تنها دمای هوا را بالا میبرد، بلکه میزان بخار آب موجود در آن را نیز افزایش میدهد. بخار آب، خود یک گاز گلخانهای قوی است و با جذب و بازتابش پرتوهای فرو سرخ، گرمای بیشتری در لایههای پایین جو به دام میاندازد.
جزیره گرمای شهری و فرسودگی زیرساختها
پدیده جزیره گرمای شهری (Urban Heat Island) در شهرهای بزرگ به شدت گرما را تشدید کرده است. این پدیده زمانی رخ میدهد که سطوح آسفالتی، سیمانی و فلزی، انرژی خورشیدی را در طول روز جذب و در شب به آرامی آزاد میکنند. نتیجه این چرخه، کاهش شدید توان خنکسازی شبانه و باقی ماندن دماهای بالا حتی در شب است.
در شهرهایی مانند تهران، اهواز و اصفهان، تراکم ساختمانها، کمبود فضای سبز، و غلبه مصالح تیره رنگ باعث شده است که اختلاف دمای مناطق مرکزی شهر با حومه به ۳ تا ۷ درجه سانتیگراد برسد. زیرساختهای فرسوده نیز توان مقابله با چنین شرایطی را ندارند:
این ترکیبِ جزیره گرمای شهری و ضعف زیرساخت، در عمل یک «تله گرمایی» برای ساکنان ایجاد میکند: گرما نه تنها طولانیتر میماند، بلکه شبها نیز فروکش نمیکند.
ایران در لیست داغترین نقاط جهان؟!
منابع خبری و وبسایتهای جمعآوری دادههای هواشناسی چند بار نقاطی از ایران را در فهرست «داغترین مکانهای ثبت شده در یک روز/هفته» قرار دادند از جمله همان مورد ثبت دمای ۵۱ °C در اُمیدیِه خوزستان. این نوع فهرستها معمولاً «بالاترین دمای ثبت شدهِ روزانه در ایستگاههای معتبر» را مقایسه میکنند.
اما باید دقت کرد بین دو نوع گزارش تفاوت وجود دارد:
الف- «بالاترین دمای روزانه در یک ایستگاه»
ب- «رکوردهای جهانی معتبرِ بلند مدت» که توسط WMO تأیید میشوند.
برخی دماهای بسیار بالا در ایران و اطراف ممکن است در ردهٔ «بالاترین نقاط روزانه جهان» قرار بگیرند، ولی اینکه کدام کشور گرمترین کشور جهان در سال بوده، نیاز به تحلیل آماری سالانه، میانگینهای سالانه، تعداد روزهای بالای ۴۰/۵۰°C و بسیاری شاخصهای دیگر دارد. آنچه تا به این لحظه میتوان در این باره گفت این است که: WMO به طور کلی اعلام کرده که رکوردهای جدید جهانی و موجهای گرمایی در سراسر جهان افزایش یافتهاند، و منطقهٔ خاورمیانه و از جمله ایران، یکی از مناطق بحرانی است.
دیدگاه تان را بنویسید