مکانیسم ماشه؛ خشاب خالی یا تهدید جدی؟ اروپا آماده شلیک، تهران زیر تیغ شورای امنیت

شایانیوز- در هفته‌های اخیر، اصطلاح «مکانیسم ماشه» دوباره در رسانه‌های ایران و جهان خبرساز شده است. اما این مکانیسم دقیقاً چیست و چرا بحث درباره آن میان جناح‌های مختلف سیاسی در داخل کشور تا این حد داغ شده است؟

این سازوکار، که در متن توافق هسته‌ای ۲۰۱۵ و قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت سازمان ملل گنجانده شد، در واقع محصول یک بی‌اعتمادی عمیق میان ایران و غرب بود؛ غرب می‌خواست تضمین کند که اگر ایران روزی تعهدات خود را کنار بگذارد، مسیر بازگشت تحریم‌ها طولانی و پیچیده نباشد، بلکه تنها با «کشیدن یک ماشه» بتواند تمام فشارهای سازمان ملل را بازگرداند.

مکانیسم ماشه به زبان ساده به این شکل عمل می‌کند: اگر یکی از طرف‌های برجام ادعا کند ایران توافق را نقض کرده است، می‌تواند موضوع را به کمیسیون مشترک برجام و نهایتاً شورای امنیت ارجاع دهد. در این فرآیند، اگر ظرف سی روز شورای امنیت نتواند قطعنامه‌ای برای ادامه تعلیق تحریم‌ها صادر کند، همه تحریم‌های چند جانبه‌ای که پیش از برجام علیه ایران وضع شده بود، به طور خودکار بازمی‌گردند. نکته مهم اینجاست که برای بازگشت تحریم‌ها نیازی به رأی مثبت شورای امنیت نیست، بلکه تنها نبود قطعنامه تمدید تعلیق تحریم‌ها کافی است؛ و این یعنی حتی یک وتوی ساده از سوی آمریکا کافی است تا مسیر به سمت احیای کامل تحریم‌ها باز شود.

واقعیت امروز؛ تهدیدی که حتی بدون شلیک هم اثر می‌گذارد

در سال ۲۰۲۰، پس از خروج یک ‌جانبه آمریکا از برجام، دولت ترامپ تلاش کرد مکانیسم ماشه را فعال کند تا تمام تحریم‌های شورای امنیت علیه ایران بازگردد. با این حال، سایر اعضای شورای امنیت این اقدام را غیرقانونی دانستند و استدلال کردند که آمریکا از توافق خارج شده و دیگر حقی برای استفاده از مکانیسم ماشه ندارد. اما حتی بدون موفقیت حقوقی، صرف طرح این موضوع باعث شد که بانک‌ها، شرکت‌های بزرگ و سرمایه‌گذاران بین‌المللی، ایران را بیش از پیش در موقعیت پر ریسک ببینند و از تعاملات اقتصادی دوری کنند.

این نکته مهمی است که بسیاری از کارشناسان داخلی بر آن تأکید دارند: مکانیسم ماشه حتی اگر رسماً فعال نشود، یک شمشیر داموکلس است که بالای سر اقتصاد ایران آویزان مانده است. تهدید آن کافی است تا مسیر تعاملات اقتصادی ایران با جهان باریک‌تر شود و حتی کشورهایی که به ظاهر علاقه‌مند به تجارت با ایران هستند، از ترس پیامدهای حقوقی و مالی، احتیاط کرده و قدمی به جلو برندارند.

دو نگاه متضاد در داخل؛ کاغذ پاره، زنگ خطر یا تیر خلاص؟

در صحنه سیاست داخلی ایران، برخورد با مکانیسم ماشه بازتابی از شکاف سنتی میان دو جناح اصلی کشور است. برخی جریان‌ها آن را بی‌اثر یا حتی «کاغذ پاره» و «سلاحی با خشاب خالی» می‌دانند. استدلال آن‌ها این است که بخش اعظم فشار اقتصادی امروز علیه ایران، ناشی از تحریم‌های یک ‌جانبه آمریکا است که از زمان دولت ترامپ اعمال شده و حتی اگر تحریم‌های شورای امنیت بازگردند، اثر افزوده‌ چشمگیری در اقتصاد ایران ایجاد نخواهد کرد. آن‌ها معتقدند که تحریم‌های سازمان ملل بیشتر جنبه نمادین و سیاسی دارند و بازگشت آن‌ها، در مقایسه با فشارهای فعلی، تفاوت بنیادینی ایجاد نمی‌کند.

اما در نقطه مقابل، بسیاری از تحلیلگران و کارشناسان سیاست خارجی هشدار می‌دهند که کوچک‌نمایی این ساز و کار اشتباهی راهبردی است. دلیلشان روشن است:

۱. افزایش فشارهای بین المللی: بازگشت تحریم‌های شورای امنیت یعنی مشروعیت کامل فشار بر ایران. دیگر هیچ کشوری در جهان حتی دوستان سنتی ایران توانایی نادیده گرفتن تحریم‌ها را نخواهد داشت.

۲. اثر روانی و سیاسی گسترده: فعال شدن مکانیسم ماشه، به معنای پذیرش شکست کامل برجام و بازگشت ایران به جایگاه «تهدید علیه صلح و امنیت بین‌المللی» است؛ جایگاهی که از سال ۲۰۱۵ به بعد از آن فاصله گرفته بود.

۳. زمینه‌ساز فشارهای بعدی: اگر تحریم‌های چند جانبه بازگردد، مسیر برای اقدامات شدیدتر مانند تحریم‌های تسلیحاتی دائم، فشارهای مالی هماهنگ و حتی اجماع برای اقدامات محدود کننده دیگر فراهم می‌شود.

واقعیت میان دو نگاه

آنچه مسلم است، مکانیسم ماشه را نمی‌توان صرفاً یک ابزار تبلیغاتی یا «توهم توطئه» دانست. اگرچه ممکن است در کوتاه ‌مدت تأثیر اقتصادی آن محدود باشد، اما اثر ترکیبی سیاسی، حقوقی و روانی آن می‌تواند برای اقتصاد نیمه جان ایران فلج ‌کننده باشد، زیرا فضای بین‌المللی را علیه ایران یک‌پارچه می‌کند و تمام منفذهای تعامل اقتصادی رسمی و حتی خاکستری را می‌بندد.

به بیان دیگر، مکانیسم ماشه کاغذ پاره‌ای با جوهر روانی است؛ ممکن است گلوله‌ای شلیک نکند، اما سایه‌اش کافی است تا هر سرمایه‌گذار و بانک خارجی، پای خود را عقب بکشد و هر کشوری که تاکنون از ترس فشار آمریکا تردید داشت، حالا پشت «مشروعیت سازمان ملل» پنهان شود.

در حال حاضر، ایران و غرب در وضعیتی حساس و شکننده قرار دارند. از یک‌سو مذاکرات غیرمستقیم برای احیای توافق در جریان است و از سوی دیگر، سایه تهدید مکانیسم ماشه همچنان بالای سر اقتصاد ایران سنگینی می‌کند. حتی بدون فعال شدن رسمی آن، همین تهدید باعث شده که سرمایه‌گذاران خارجی و بانک‌های بین‌المللی، ریسک همکاری با ایران را بالا ببینند.

باید دانست که این مکانیسم واقعی است، اثرش فوری و تخریبش هم در حوزه روانی و دیپلماتیک می‌تواند باشد و هم در حوزه اقتصادی، اما قدرت تخریبی آن در اقتصاد ایران به‌ شدت وابسته به رفتار سایر قدرت‌ها و میزان همراهی جهان با تحریم‌هاست.