جنون آنی که قاجار را برانداخت/ تیرباران روانپریشان بعد قتل دیپلمات آمریکایی

شایانیوز- در میانهٔ تابستان سال ۱۳۰۳ خورشیدی، تهران در تب‌وتاب شایعاتی غریب می‌سوخت. گفته می‌شد سقاخانه‌ای در چهارراه شیخ هادی، آبش معجزه‌گر است؛ شفا می‌دهد و حتی نابینا می‌کند. این داستان‌ها، جمعیت بسیاری را به سوی آن سقاخانه کشاند.

در این میان، رابرت ویتنی ایمبری، نایب کنسول سفارت آمریکا و نمایندهٔ شرکت نفت سینکلر، به همراه ملوین سیمور، آمریکایی دیگری که بدون ویزا وارد ایران شده بود، تصمیم گرفتند از این سقاخانه عکاسی کنند. حضور آن‌ها با دوربین در میان جمعیتی که به شدت تحت تأثیر شایعات بودند، سوءظن‌هایی را برانگیخت.

شایعه‌ای پخش شد که این دو نفر بهائی هستند و قصد مسموم کردن آب سقاخانه را دارند. جمعیت خشمگین به آن‌ها حمله کرد. سیمور توانست فرار کند، اما ایمبری گرفتار شد و به شدت مورد ضرب و شتم قرار گرفت. او را به بیمارستان منتقل کردند، اما جراحاتش چنان عمیق بود که جان سپرد.

این حادثه در دوره رضاخان، سردار سپه، رخ داد و یکی از عواملی بود که به سقوط سلـسله قاجار و ایجاد سلسله پهلوی منجر شد.

ایالات متحده تحقیقات را آغاز کرد و سرگرد شرمن مایلز به تهران اعزام شد. او نتیجه‌گیری کرد که این قـتـل عمدی و برنامه‌ریزی شده بود، و رضاخان قصد داشت با ایجاد شورش ضـد بـهایی، حکومتی نظامی برپا کند و قدرت روحـانیون را کنترل کند. پس از این واقعه، ۲۰ نفر بازداشت شدند و سه نفر به اعدام محکوم گردیدند:

- مرتضی، سرباز قزاق ۱۹ ساله؛

- علی رشتی، شتربان ۱۴ ساله؛

- سید حسین، طلبه ۱۷ ساله.

ابتدا حکم اعدام تنها برای مرتضی اجرا شد و دو نفر دیگر به حبس ابد محکوم شدند. اما تحت فشار ایالات متحده، آن‌ها نیز تیرباران شدند.

دولت آمریکا از ایران درخواست خون‌بها کرد. بیوهٔ ایمبری، کاترین، ابتدا ۶۰ هزار دلار دریافت کرد، اما این مبلغ را کافی ندانست و دو برابر آن را درخواست کرد. در نهایت، کنگرهٔ آمریکا ۲۵ هزار دلار دیگر به او پرداخت کرد. جسد ایمبری با ناو یو‌اس‌اس ترنتون به واشنگتن بازگردانده شد و هزینهٔ ۱۱۰ هزار دلاری این انتقال توسط دولت ایران پرداخت شد.

این رویداد، در هاله‌ای از ابهام و راز باقی ماند. برخی معتقدند که قتل ایمبری با رقابت‌های نفتی میان آمریکا و انگلستان مرتبط بوده است. مورخان احتمال داده‌اند که این قتل با رقابت‌های نفتی آمریکا و انگلستان که سه سال پس از پایان جنگ جهانی اول آغاز شده بود، بی‌ارتباط نبوده است.

به‌طور کلی، قتل رابرت ایمبری یکی از پیچیده‌ترین و مرموزترین حوادث تاریخ معاصر ایران است که با ترکیبی از شایعات، باورهای مذهبی، رقابت‌های بین‌المللی و تحولات سیاسی داخلی در هم تنیده شده است.