هر چی از ADHD خوندی و شنیدی بریز دور؛ بیا تا تعریف علمیش رو به زبان ساده بهت بگم

شایانیوز- در جهان امروز، میلیون‌ها کودک، نوجوان و بزرگسال گرفتار‌ وضعیتی هستند که اغلب به آن «حواس‌پرتی»، «بی‌توجهی»، «فراموشی» یا «نداشتن تمرکز» می‌گویند. موضوعی که به ‌سادگی دست‌کم گرفته می‌شود. اما طی دو دهه گذشته، پژوهش‌های گسترده علمی نشان داده‌اند بخشی از این وضعیت ممکن است نه ناشی از تنبلی یا بی‌مسئولیتی، بلکه معلول یک اختلال عصبی–شناختی به نام ADHD باشد؛ اختلالی که اگر شناسایی و مدیریت نشود، می‌تواند زندگی فرد و اطرافیانش را مختل سازد.

آمارها چه می‌گویند؟ گستردگی ADHD در بزرگسالان

یک مرور نظام‌مند و متاآنالیز شده جامع (منتشر شده در سال ۲۰۲۱) نشان می‌دهد:

شیوع «ADHD پایدار» (با شروع در کودکی) در بزرگسالان جهانی حدود ۲.۵۸٪ است.

اگر معیارها گسترش یابند (یعنی «ADHD دارای علائم» صرف نظر از اینکه از کودکی شروع شده یا خیر)، این عدد به ۶.۷۶٪ می‌رسد.

یک مرور جدید (umbrella review) نیز با استفاده از داده‌های بیش از ۲۱ میلیون بزرگسال در سراسر جهان، برآورد کرده است که شیوع ADHD در بزرگسالان حدود ۳.۱۰٪ (با بازه اطمینان ۲.۶ تا ۳.۶٪) است.

با فرض جمعیت بزرگسال جهان، این یعنی صدها میلیون نفر ممکن است تحت تأثیر ADHD باشند آماری که نمی‌توان به‌ سادگی از آن عبور کرد.

در کودکان و نوجوانان نیز نگرانی وجود دارد: بر پایه متاآنالیز‌ها، میانگین جهانی شیوع ADHD در کودکان و نوجوانان حدود ۸.۰٪ است.

ماهیت ADHD: چه در مغز می‌گذرد؟

ADHD را باید فراتر از «مشکل تمرکز» ساده دید. این اختلال شامل مجموعه‌ای از مشکلات در توجه، حافظه کاری، توانایی مدیریت تکلیف، مهار تکانشگری، سازماندهی زمانی و انعطاف ذهنی است.

مطالعات نوروفیزیولوژیک با روش‌های تصویربرداری مغزی (مثلاً fMRI) نشان داده‌اند در افراد مبتلا به ADHD، اتصالات و پویایی شبکه‌های مغزی مرتبط با «شبکه توجه»، «شبکه کنترل اجرایی» و «شبکه پیش‌پیشانی» دچار اختلال است. این یعنی مغز وقتی با حجم زیاد اطلاعات، محرک یا نیاز به تمرکز مواجه می‌شود، توان لازم برای اولویت‌بندی، فیلتر کردن افکار و مدیریت زمان را ندارد.

به زبان ساده: ذهن فرد مبتلا به ADHD مثل کامپیوتری است که همزمان چند برنامه سنگین باز دارد. پردازش اطلاعات و تصمیم‌گیری سخت می‌شود، تمرکز دشوار و ذهن مدام به «پرش» می‌رود.

نکات کمتر گفته شده

یکی از نکات کمتر شناخته ‌شده درباره ADHD این است که این اختلال صرفاً محدود به کودکان یا نوجوانان نیست و حتی در بزرگسالان نیز می‌تواند به ‌شکل شدید و پیچیده ظاهر شود؛ بزرگسالان مبتلا ممکن است با بی‌ثباتی شغلی، مدیریت مالی ضعیف، مشکلات بین‌فردی و احساس شکست مداوم دست و پنجه نرم کنند، در حالی که جامعه اغلب این علائم را به «بی‌انضباطی» یا «کاهلی» فرد نسبت می‌دهد. پژوهش‌های اخیر نشان داده‌اند که بزرگسالان مبتلا به ADHD حتی در صورت نمرات تحصیلی بالا یا موفقیت شغلی قابل توجه، همچنان با کاهش کیفیت زندگی، اضطراب مزمن و خستگی ذهنی مواجه هستند و این مسئله به‌ طور خاص زمانی تشدید می‌شود که محیط کاری یا زندگی فشار زمانی و نیاز به تمرکز طولانی داشته باشد، چرا که مغز آنها توانایی فیلتر و اولویت‌بندی اطلاعات را به شکل مؤثر ندارد.

نکته دوم، تأثیر پیچیده‌ عوامل ژنتیکی و محیطی بر ADHD است که هنوز درک عمومی از آن کم است. تحقیقات دوقلو و خانواده نشان داده‌اند که احتمال ابتلا به ADHD در افرادی که یکی از والدین یا خواهر/برادر مبتلا دارد، بسیار بالاتر است، با ضریب وراثت تقریباً ۷۶٪. در عین حال، عوامل محیطی مانند مواجهه با آلاینده‌ها در دوران بارداری، کمبود اکسیژن هنگام تولد، زایمان زودرس یا کمبود تغذیه مناسب مغزی در دوران کودکی نیز می‌تواند ریسک بروز اختلال را افزایش دهد. این ترکیب پیچیده از ژنتیک و محیط باعث می‌شود ADHD شکل‌ها و شدت‌های متنوعی داشته باشد؛ به عنوان مثال، یک کودک ممکن است صرفاً مشکل نقص توجه داشته باشد، در حالی که دیگری بیش‌فعالی و تکانشگری شدید نشان دهد، و در بزرگسالی این علائم به‌ گونه‌ای دیگر تجلی پیدا کند، که تشخیص آن را سخت‌تر می‌کند.

یکی دیگر از حقایق کمتر شناخته ‌شده، همپوشانی ADHD با سایر اختلالات روان‌پزشکی است؛ مطالعات نشان داده‌اند بیش از ۶۰٪ بزرگسالان مبتلا به ADHD دست‌کم یک اختلال همراه مانند اضطراب، افسردگی یا اختلال خواب دارند، و این همپوشانی باعث می‌شود علائم ADHD تشخیص داده نشود یا با اختلال دیگر اشتباه گرفته شود. به عنوان مثال، بی‌خوابی مزمن ممکن است ناشی از ADHD باشد اما اغلب به‌عنوان یک مشکل مستقل درمان می‌شود، یا افسردگی ممکن است در واقع نتیجه‌ی تجربه مکرر شکست و ناکامی ناشی از نقص توجه و برنامه‌ریزی باشد، نه یک اختلال افسردگی خالص.

نکته چهارم، ADHD در بزرگسالان اغلب با مهارت‌های اجتماعی و هیجانی پیچیده‌ای تداخل پیدا می‌کند؛ این افراد ممکن است در برقراری ارتباط، درک هیجانات دیگران یا کنترل تکانه‌های اجتماعی مشکل داشته باشند. پژوهش‌ها نشان داده‌اند که این ضعف‌ها حتی در محیط‌های آموزشی و حرفه‌ای موفق هم ادامه می‌یابد و می‌تواند به انزوای اجتماعی، کاهش اعتماد به‌ نفس و افزایش تنش در روابط منجر شود. این ابعاد از ADHD معمولاً نادیده گرفته می‌شوند، زیرا تمرکز عمومی بر «جنبه‌های شناختی و رفتاری» است، نه «ابعاد اجتماعی و عاطفی».

یک نکته بسیار جالب، تفاوت جنسیتی در ظهور ADHD است. پسران بیشتر با علائم بیش‌فعالی و پرتحرکی تشخیص داده می‌شوند، در حالی که دختران غالباً صرفاً علائم نقص توجه دارند. این مسئله باعث می‌شود این عارضه در بسیاری از دختران در دوران کودکی و نوجوانی تشخیص داده نشود و در بزرگسالی با مشکلات شغلی، اضطراب و احساس ناکافی بودن مواجه شوند.

پژوهش‌های اخیر نشان می‌دهد استفاده بیش از حد از گوشی‌های هوشمند، شبکه‌های اجتماعی و بازی‌های دیجیتال می‌تواند توجه و تمرکز را کاهش دهد و علائم ADHD را تشدید کند، به ‌ویژه در نوجوانان و جوانان، و این مسئله یک چرخه معیوب ایجاد می‌کند؛ توجه پراکنده باعث استفاده بیشتر از تکنولوژی می‌شود و استفاده بیش از حد، نقص توجه را عمیق‌تر می‌کند.

در نهایت، یک نکته بسیار کمتر شناخته ‌شده، توانایی بالقوه افراد مبتلا به ADHD است؛ بسیاری از آنها در شرایطی که محرک‌های متعدد و نیاز به خلاقیت و تفکر غیرخطی وجود دارد، عملکرد برجسته‌ای نشان می‌دهند. پژوهش‌ها نشان داده‌اند که مغز افراد ADHD گاهی در مواجهه با خلاقیت، حل مسئله و نوآوری عملکرد بهتری دارد، زیرا آنها قادر به «پرش ذهنی» و تفکر خارج از چارچوب هستند، اما این توانایی زمانی بروز می‌کند که محیط حمایتی و ساختاری مناسب فراهم باشد.

 تشخیص  و راهکارها

تشخیص ADHD در بزرگسالان یک فرایند چند مرحله‌ای است و صرفاً با احساس «حواس‌پرتی» یا «بی‌دقتی» نمی‌توان نتیجه‌گیری کرد. معمولاً متخصص روان‌پزشکی یا روان‌شناسی، بر پایه پرسشنامه‌های استاندارد، مصاحبه بالینی، سابقه زندگی (خصوصاً دوران کودکی) و بررسی وضعیت تحصیلی / شغلی، قضاوت می‌کند.

راهکارهای درمان و مدیریت شامل موارد زیر است:

روان‌درمانی شناختی–رفتاری (CBT): آموزش مهارت برنامه‌ریزی، سازماندهی زمان، تفکیک کارها، کاهش تکانشگری و بهبود تمرکز.

در صورت ضرورت، دارودرمانی با داروهای محرک یا داروهای دیگر (تحت نظارت متخصص).

تغییر سبک زندگی: خواب منظم، ورزش، کاهش محرک‌های اضافی (مانند شبکه‌های اجتماعی، محیط پر ازدحام)، محیط مناسب برای مطالعه یا کار.

ابزارهای کمکی: استفاده از تقویم، یادآورها، تقسیم کارها به بخش‌های کوچک، زمانی‌بندی فعالیت‌ها.

سهم ایران

بررسی‌های محدود روی کودکان ایرانی نشان داده‌اند شیوع ADHD در گروه کودکان ۶–۱۲ ساله در برخی مطالعات نزدیک به ۱۱.۲٪ گزارش شده است. اگر این کودکان بدون تشخیص بزرگ شوند، احتمالاً بخشی از آن‌ها با علائم ADHD وارد بزرگسالی می‌شوند. یعنی جمعیتی که به ‌دلیل نبود آگاهی و خدمات، «بیشتر از حد معمول» با حواس‌پرتی و بی‌برنامگی زندگی می‌کنند.

با آگاهی عمومی، تشخیص دقیق و مداخلات مناسب می‌توان بسیاری از دشواری‌ها را کاهش داد و کیفیت زندگی افراد را بهبود بخشید. اگر ذهن‌تان مدام سرگردان است، شاید وقت آن باشد که عارضه‌تان را جدی بگیرید و ببینید آیا واقعاً مغزتان نیاز به یاری دارد.