چرا عاشق می‌شویم؟ کار دل است یا هورمون‌ها؟ پاسخی علمی اما ساده و روشن

شایانیوز- پژوهش‌های گسترده علوم اعصاب در دو دهه اخیر نشان داده‌اند که عشق، برخلاف تصور عمومی که آن را احساسی صرفاً رمانتیک یا فرهنگی می‌داند، در اصل بخشی از معماری زیستی مغز است؛ معماری‌ای که برای تضمین بقا، ایجاد پیوند، و حفاظت از دیگری طراحی شده است. این یافته‌های علمی نشان می‌دهند که انسان نه بر اساس انتخاب‌های کاملاً آگاهانه، بلکه در نتیجه فعال ‌شدن  مجموعه‌ای پیچیده از شبکه‌های عصبی، مواد شیمیایی و الگوهای تکاملی عاشق می‌شود. به بیان دقیق‌تر، عشق پدیده‌ای است که از نیازهای بقا متولد می‌شود، اما در ذهن انسان به تجربه‌ای عاطفی و ژرف تبدیل می‌گردد.

لحظه‌ای که دلبستگی آغاز می‌شود، شبکه‌ای از نواحی عصبی در مغز فعال می‌شود که مسئول پردازش پاداش، توجه، خطر، درد اجتماعی و تنظیم هیجان هستند. این شبکه شامل هیپوتالاموس، آمیگدالا، هسته آکومبنس، قشر سینگولیت قدامی و بخش‌هایی از قشر پیش‌پیشانی است؛ نواحی‌ای که معمولاً در موقعیت‌های حیاتی و تصمیم‌های بقا فعال می‌شوند. این هم‌زمانی عجیب میان «پیوند عاشقانه» و «سازوکارهای بقا» توضیح می‌دهد که چرا عشق می‌تواند هم نیروبخش و آرامش‌زا باشد و هم اضطراب‌آور، دردناک و گاه حتی مختل‌کننده تفکر منطقی. درست در همین لحظه است که مغز با ترشح موجی از دوپامین و اکسی‌توسین، نوعی حس تمرکز شدید بر یک فرد خاص ایجاد می‌کند و به بدن می‌گوید: این فرد برای تو مهم است، از او مراقبت کن، و رابطه‌ات با او را از دست نده.

اما پرسش بنیادین این است: چرا مغز چنین سازوکاری ساخته است؟ پاسخ در تاریخ تکاملی انسان نهفته است. بقا در جوامع اولیه همچون امروز فردی نبود؛ نوزاد برای زنده ‌ماندن نیاز به مراقبت طولانی داشت، والدین برای تأمین امنیت و غذا همکاری می‌کردند، و جوامع انسانی تنها از طریق پیوندها دوام می‌آوردند. مغز در پاسخ به این نیازها سیستمی ساخت که هرگونه ارتباط عاطفی را به تجربه‌ای بسیار قدرتمند تبدیل کند، زیرا بدون پیوند، بقای انسان ممکن نبود. بنابراین عشق، به‌عنوان یکی از قوی‌ترین شکل‌های دلبستگی، در طول زمان تکامل یافت تا انسان را در کنار دیگری نگه دارد و از جدایی‌های خطرناک جلوگیری کند.

از منظر علوم اعصاب، یکی از نکات کلیدی آن است که مغز میان «لذت حضور دیگری» و «درد احتمال از دست ‌دادن او» تمایز بنیادینی قائل نمی‌شود. نواحی مغزی‌ای که هنگام تجربه آسیب جسمانی فعال می‌شوند، همان‌هایی هستند که هنگام جدایی، طرد یا فاصله عاطفی فعال می‌گردند. این هم‌پوشانی نشان می‌دهد که عشق و دردِ فقدان در یک مدار عصبی قرار دارند و همین امر توضیح می‌دهد که چرا انسان‌ها پس از شکل‌گیری دلبستگی، برای حفظ رابطه، تلاش‌های شدید و گاه غیرمنطقی انجام می‌دهند. مغز برای جلوگیری از «درد جدایی»، دلبستگی را عمیق‌تر می‌کند و همین فرایند به شکل‌گیری عشق منجر می‌شود.

نقش هورمون‌ها در این میان بسیار تعیین‌کننده است. اکسی‌توسین، که هنگام لمس، نزدیکی، صمیمیت و حتی گفتگوهای معنادار ترشح می‌شود، احساس اعتماد و پیوند را تقویت می‌کند. دوپامین نیز با القای حس اشتیاق و پیش‌بینی پاداش، فرد را به ادامه رابطه ترغیب می‌کند. در همین حال، بخش‌هایی از قشر پیش‌پیشانی که معمولاً مسئول تحلیل منطقی هستند، فعالیت خود را کاهش می‌دهند. به همین دلیل، بسیاری از رفتارهایی که بیرون از دلبستگی غیرعادی به نظر می‌رسند، در چارچوب زیستی عشق کاملاً قابل‌فهم‌اند: مغز عمداً منطق را کم می‌کند تا پیوند را مستحکم‌تر سازد.

در نهایت، علوم اعصاب پاسخ روشنی به پرسش «چرا عاشق می‌شویم؟» ارائه می‌دهد: ما عاشق می‌شویم چون مغز انسان طوری طراحی شده که پیوند با دیگری را به یکی از ضروری‌ترین عناصر بقا تبدیل کرده است. عشق نوعی استراتژی زیستی است که انسان از طریق آن با تنهایی، خطر، آسیب‌پذیری و حتی ترس از مرگ مقابله می‌کند.

و اما «چگونه عاشق می‌شویم؟» پاسخ این است: با فعال ‌شدن همزمان شبکه‌های پاداش، مناطق درد اجتماعی، مدارهای حافظه هیجانی و هورمون‌هایی که پیوند را تقویت می‌کنند. از ترکیب این عناصر، تجربه‌ای ساخته می‌شود که ما آن را عشق می‌نامیم؛ تجربه‌ای که ریشه در فیزیولوژی دارد اما در ذهن انسان به احساسی عمیق، پیچیده و گاه غیر قابل‌ توضیح تبدیل می‌شود.

وقتی معشوق می‌رود؛ مغز چگونه سقوط می‌کند؟

جدایی، فقدان یا پایان یک رابطه عاشقانه تنها یک تجربه عاطفی ساده نیست؛ بلکه یکی از شدیدترین بحران‌هایی است که مغز انسان می‌تواند تجربه کند. بررسی‌های علوم اعصاب نشان داده است که «درد جدایی» در سطح زیستی شباهت بسیار نزدیکی به «درد جسمی» دارد و حتی در برخی موارد از آن شدیدتر است. هنگامی که معشوق می‌رود، همان مدارهایی که هنگام سوختگی یا ضربه فعال می‌شوند، در مغز روشن می‌گردند. این هم‌پوشانی تصادفی نیست، بلکه نشان‌دهنده آن است که مغز جدایی را تهدیدی علیه بقا تلقی می‌کند و به همین دلیل واکنشی عمیق، گسترده و گاه ویرانگر نشان می‌دهد.

در نخستین مراحل فقدان، میزان دوپامین و اکسی‌توسین که معمولا در زمان عشق و دلبستگی ترشح می‌شوند، به صورت ناگهانی کاهش می‌یابد و این کاهش مانند قطع ‌کردن یک سیستم پشتیبان حیاتی عمل می‌کند. مغز که مدت‌ها به حضور فرد محبوب عادت کرده بود، حالا با کمبود ناگهانی «مواد تسکین‌دهنده پیوند» مواجه می‌شود و وارد حالتی شبیه «ترک اعتیاد» می‌گردد. به همین دلیل است که بسیاری از افراد پس از جدایی با بی‌قراری شدید، بی‌خوابی، کاهش اشتها، سردرگمی و حتی دردهای جسمی مواجه می‌شوند. مغز در تلاش برای بازگرداندن ثبات شیمیایی، نواحی مربوط به جستجوی پاداش را بیش‌فعال می‌کند و همین امر فرد را به سمت رفتارهای تکراری، وسواس‌گونه و گاه غیرمنطقی سوق می‌دهد؛ رفتارهایی مانند نگاه‌کردن مداوم به عکس‌ها، مرور مکالمه‌ها، یا تلاش بی‌وقفه برای تماس دوباره.

در همین حال، آمیگدالا، که مرکز پردازش ترس و تهدید است، فعال‌تر می‌شود و مغز شروع به تفسیر جدایی به‌ عنوان شکلی از طرد، ناامنی یا خطر می‌کند. این وضعیت باعث افزایش هورمون‌های استرس همچون کورتیزول می‌شود؛ هورمون‌هایی که در بلندمدت بر خواب، تمرکز، عملکرد سیستم ایمنی و حتی سلامت قلب اثر منفی می‌گذارند. بنابراین، بحران جدایی نه‌تنها ذهن را درگیر می‌کند، بلکه بدن را نیز تحت فشار می‌گذارد و فرد ممکن است کاهش انرژی، مشکلات گوارشی، دردهای عضلانی یا تغییرات هورمونی تجربه کند.

با پیشرفت فرایند فقدان، قشر پیش‌پیشانی که مسئول برنامه‌ریزی، تصمیم‌گیری و ارزیابی منطقی است برای مدتی عملکرد خود را تضعیف می‌کند. این کاهش فعالیت موجب می‌شود که انسان در روزهای پس از جدایی نتواند تصویر روشنی از آینده یا راهبردهای سازنده ترسیم کند. مغز در تلاش است تا بفهمد «پیوند قطع شده» چه معنایی دارد و چگونه باید خود را با فقدان آن سازگار کند. همین فرآیند عصبی توضیح می‌دهد که چرا جدایی می‌تواند موجب قضاوت‌های ناپایدار، تصمیم‌های احساسی یا افکار وسواسی شود.

اما در عین حال، علوم اعصاب نشان می‌دهد که مغز در برابر فقدان، تنها واکنش منفی ندارد؛ بلکه همزمان سیستم‌های ترمیم نیز فعال می‌شوند. در هفته‌ها و ماه‌های بعد، شبکه‌های مرتبط با بازسازی هویت، تنظیم هیجان و یادگیری فعال‌تر می‌شوند و مغز تلاش می‌کند تعادلی تازه بسازد. این فرآیند اگرچه کند و دردناک است، اما بخشی طبیعی از انعطاف‌پذیری عصبی انسان است؛ انعطافی که اجازه می‌دهد فرد پس از شوک جدایی، آرام‌آرام به حالت پایدارتر برسد و در نهایت بتواند دوباره به شکل سالم‌تری پیوند عاطفی برقرار کند.

به این ترتیب، جدایی نه فقط یک شکست فردی، بلکه یک رویداد زیستی-روانی بسیار پیچیده است که همزمان مغز، بدن و هویت را تحت‌ تأثیر قرار می‌دهد. مغز انسان عشق را برای بقا ساخته است و فقدان عشق را تهدیدی بزرگ می‌بیند؛ از همین‌جاست که درد جدایی چنین سنگین، عمیق و فراگیر می‌شود.