اختلاف در ارکان نماز میان شیعه و اهل سنت؛ چرا شیعه و سنی متفاوت نماز می‌خوانند؟

شایانیوز- نماز، به عنوان مهم‌ترین رکن عبادی در اسلام، در میان همه فرق اسلامی جایگاه ویژه‌ای دارد. اما با وجود اشتراک در اصول بنیادین، تفاوت‌های قابل توجهی میان شیعه امامیه (دوازده امامی) و اهل سنت در نحوه اجرای نماز دیده می‌شود؛ تفاوت‌هایی که نه صرفاً ظاهری یا سنتی، بلکه برخاسته از تفسیرهای گوناگون از سنت نبوی، نوع نگاه به امامت و گاه حتی شرایط سیاسی و اجتماعی صدر اسلام است. در این مقاله به بررسی جامع این تفاوت‌ها می‌پردازیم و ریشه‌های آن‌ها را از منظر تاریخی، کلامی و فقهی تحلیل می‌کنیم.

فلسفه تفاوت‌ها

از دیدگاه تاریخی، اختلاف در فروع دین میان شیعه و اهل سنت، از همان آغاز اسلام پس از رحلت پیامبر (ص)، آغاز شد. اهل سنت، سنت خلفا را در کنار سنت پیامبر معتبر می‌دانند، در حالی که شیعه تنها سنت پیامبر و امامان معصوم را حجت می‌شمارد. این تفاوت در منبع استنباط احکام، خود به تفاوت در اجزاء و شرایط نماز منجر شده است. از سوی دیگر، نهاد امامت در فقه شیعه همچون استمرار نبوت در هدایت دینی قلمداد می‌شود و لذا سنت امامان معصوم در نماز به‌ مثابه دنباله‌ سنت نبوی تلقی می‌شود، در حالی که اهل سنت چنین نگاهی ندارند.

سجده بر مهر یا هر چیز پاک؟

یکی از بارزترین تفاوت‌های میان شیعه و سنی، مسئله سجده است. شیعیان بر اساس روایات امامان معصوم، معتقدند سجده باید تنها بر «چیزهایی که از زمین روییده و خوراک و پوشاک انسان و مصنوع بشر نیست» انجام شود؛ از همین رو استفاده از مهر تربت، خاک، سنگ یا چوب متداول است. اما اهل سنت معتقدند که سجده بر هر چیز پاک حتی فرش، لباس یا قالی جایز است. این تفاوت ریشه در دیدگاه شیعیان به پاکی و خشوع در برابر خدا دارد که نماد اتصال مستقیم با خاک و طبیعت است، در حالی که اهل سنت بیشتر به جنبه‌ عملی و سهولت عبادت توجه می‌کنند.

نحوه قرارگیری دست‌ها در نماز

در نماز اهل سنت، اصل بر این است که دستان در هنگام قیام بسته شوند؛ به‌گونه‌ای که دست راست بر روی دست چپ قرار گیرد. اما در مذهب شیعه، دستان در هنگام قیام آزادانه در کنار بدن قرار دارند. اهل سنت این عمل را به سنت پیامبر (ص) نسبت می‌دهند، در حالی که شیعیان، با استناد به احادیث امامان، معتقدند که پیامبر و امامان دستان خود را رها می‌کردند. برخی از منابع تاریخی، ریشه این تفاوت را به دوران خلیفه دوم نسبت می‌دهند، زمانی که برخی تغییرات فقهی برای تمایز نماز مسلمانان از دیگر ادیان اعمال شد.

اذان و اقامه: افزودن «اشهد ان علیاً ولی‌الله»

در اذان و اقامه شیعه، جمله «اشهد ان علیاً ولی‌الله» به عنوان شعاری دینی وارد شده است. البته شیعیان تصریح می‌کنند که این جمله جزو اذان نیست، بلکه شعار ایمان و محبت است و نیت ندا و اذان بر آن بار نمی‌شود. در مقابل، اهل سنت اذان را بدون این عبارت و به همان شیوه‌ای می‌خوانند که در دوران خلفا متداول شده بود.

عبارت «الصلوة خیرمن النّوم» به معنی «نماز از خواب بهتر است» را نیز فقط اهل سنت در اذان صبح می‌خوانند و معتقدند که نخستین بار عمر در زمان پیامبر این عبارت را به اذان افزوده‌ است. جمله «حی علی خیرالعمل» به معنی «بشتاب به سوی بهترین کارها» نیز تنها توسط شیعیان گفته می‌شود. بر اساس بحارالانوار، در زمان پیامبر این عبارت در اذان گفته می‌شده‌ است امّا عمر (یا به روایتی عثمان) این جمله را حذف کرد و گفت: می‌ترسم مسلمانان نماز را بهترین کارها بدانند و از جهاد غافل شوند!

وضو، از شستن تا مسح کردن

یکی از تفاوت‌های فقهی دقیق و ملموس، در نحوه انجام وضو است. شیعیان، به پیروی از قرآن و سنت اهل بیت، معتقدند که باید دست‌ها را از آرنج به پایین شست و پاها را مسح کرد. در حالی که اهل سنت غالباً دست‌ها را از پایین به بالا می‌شویند و آب را به سمت خود می‌ریزند.

اختلاف اصلی شیعه و اهل سنت در مورد وضو، مربوط به نحوه شستن یا مسح پاهاست، که در آیه ۶ سوره مائده به آن اشاره شده است. شیعیان معتقدند که باید پاها را مسح کرد (یعنی با دست مرطوب روی پاها کشید)، در حالی که اهل سنت معتقدند که باید پاها را شست. این اختلاف ناشی از تفسیر متفاوت از کلمه «ارجلکم» در آیه و چگونگی ارتباط آن با کلمه «رؤوسکم» (سرها) است.

آیه ۶ سوره مائده: «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِذَا قُمْتُمْ إِلَى الصَّلَاةِ فَاغْسِلُوا وُجُوهَکُمْ وَأَیْدِیَکُمْ إِلَى الْمَرَافِقِ وَامْسَحُوا بِرُءُوسِکُمْ وَأَرْجُلَکُمْ إِلَى الْکَعْبَیْنِ...»

«ای کسانی که ایمان آورده‌اید، چون به نماز برخیزید، صورت و دست‌ها را تا آرنج بشویید و سر و پاها را تا برآمدگی پشت پا مسح کنید...».

شیعیان با توجه به قرائت و تفسیری که از این آیه دارند و با استناد به روایاتی از اهل بیت، معتقدند که کلمه «ارجلکم» (پاها) عطف به «رؤوسکم» (سرهایتان) است و باید پاها را نیز مثل سر مسح کرد.

اما اهل سنت با توجه به قرائت و تفسیری که از این آیه دارند، معتقدند که فعل «ارجلکم» عطف به «وجوهکم» (صورت‌هایتان) است و باید پاها را نیز مانند صورت، شست.

آمین گفتن پس از حمد

اهل سنت، پس از قرائت سوره حمد، با صدای بلند «آمین» می‌گویند. اما در مذهب شیعه، نه‌ تنها آمین جزء نماز نیست، بلکه گفتن آن با صدای بلند جایز نیست و حتی برخی فقها آن را بدعت و حرام می‌دانند. این تفاوت، بیشتر در نماز جماعت و تراویح اهل سنت برجسته است. در نگاه شیعه، سکوت بعد از حمد، نشانه خشوع و تأمل است، در حالی که اهل سنت، آمین را تأیید دعای حمد می‌دانند.

نمازهای مستحب

برخی نمازهای مستحب مانند نماز تراویح، مختص اهل سنت است. نماز تراویح یک نماز مستحبی است که اهل سنت در شب‌های ماه رمضان بعد از نماز عشاء می‌خوانند. این نماز بیست رکعتی به صورت جماعت خوانده می‌شود، و ترتیب آن اینگونه است که هر دو رکعت با یک سلام تمام می‌شود و پس از هر چهار رکعت، یک استراحت کوتاه (ترویحه) می‌کنند.

در مجموع اهل تسنن، نمازهای مستحب را به جماعت‌ می‌خوانند، در حالی که شیعیان، نماز مستحب را به صورت فرادی اقامه می‌کنند. همچنین در نماز جماعت، تفاوت در نحوه گفتن ذکرها، قرائت بلند یا آهسته و حتی نحوه ایستادن نمازگزاران مشهود است.

رمزگشایی تفاوت‌ها؛ ریشه‌های تاریخی، فقهی و سیاسی

اینکه نماز با دست بسته یا باز خوانده شود، صرفاً مسئله‌ای فقهی نیست؛ بلکه بازتابی از فلسفه عبودیت در مذاهب مختلف است. در نگاه شیعه، نماز باید تا حد ممکن به صورت اصیل و طبیعی ادا شود و قرار دادن دست‌ها روی هم بدعتی است که بعدها توسط برخی خلفا وضع شد. در مقابل، اهل سنت استدلال می‌کنند که این شیوه از پیامبر نقل شده و نشان نظم و ادب در نماز است. این مسئله به نوعی انعکاس تفاوت در نگرش عرفانی و صوفیانه در مذاهب نیز هست. در مورد سایر تفاوت‌ها نیز چنین نکته‌ای وجود دارد

اختلافات، همیشه ریشه‌ای صرفاً فقهی نداشته‌اند. بخشی از این تفاوت‌ها به شرایط سیاسی و اجتماعی صدر اسلام بازمی‌گردد. پس از واقعه سقیفه، جریان خلافت از اهل بیت جدا شد و فقهای دربار خلفا فقهی متفاوت با فقه اهل بیت تدوین کردند. شیعیان، با محوریت امامان، سنت خاص اهل بیت را حفظ کردند که گاه مغایر با روند رسمی خلافت بود. بنابراین، اختلافات در نماز نه صرفاً عملی و عقیدتی، بلکه نوعی اعلان هویت مذهبی، تاریخی و سیاسی است. پیروان خلافت تمایل داشتند تمایز خود از علویان و پیروان حضرت علی را در مبانی اعتقادات و در مقام عمل نیز نشان دهند.