حوادث مرگبار؛ انفجار نیروگاه اتمی چرنوبیل فاجعه ای که زندگی را هزار سال متوقف کرد
حادثه انفجار نیروگاه اتمی چرنوبیل یکی از مهیبترین حوادث قرن اخیر بوده است که خسارات و تبعات گسترده و جبران ناپذیری بر جای گذاشته است.
(محتوا و تصاویر این متن ممکن است برای برخی آزار دهنده باشد)
شایانیوز- حادثه چرنوبیل، بزرگترین فاجعه هستهای غیرنظامی تاریخ بشر، در تاریخ 26 آوریل 1986 در نیروگاه هستهای چرنوبیل در شهر پریپیات جمهوری سوسیالیستی اوکراین (بخشی از اتحاد جماهیر شوروی سابق) رخ داد. این حادثه نه تنها به دلیل شدت انفجار و میزان نشت رادیواکتیو، بلکه به دلیل مدیریت نامطلوب بحران و پنهانکاریهای سیاسی، تبدیل به نقطه عطفی در تاریخ انرژی هستهای جهان شد.
چه اتفاقی افتاد؟
نیروگاه چرنوبیل شامل ۴ رآکتور از نوع RBMK-1000 بود. این نوع رآکتور از گرافیت به عنوان کندکننده نوترون و از آب بهعنوان خنککننده استفاده میکرد. نقص اصلی طراحی RBMK، ناپایداری شدید در توان پایین و افزایش شدید واکنش زنجیرهای در صورت کاهش ناگهانی جریان آب بود.
در شب 25 آوریل 1986، تیم عملیاتی رآکتور شماره 4 قصد داشت تستی انجام دهد تا بررسی کند اگر برق نیروگاه قطع شود، آیا توربینهای در حال چرخش میتوانند تا زمان راهاندازی ژنراتورهای اضطراری، انرژی کافی برای پمپهای خنککننده فراهم کنند یا خیر.
برای انجام تست، آنها توان رآکتور را کاهش دادند، اما بهدلیل اشتباهات فنی و تأخیرها، توان به طرز خطرناکی پایین آمد (تا حدود 30 مگاوات). اپراتورها با شکستن پروتکلها و غیرفعال کردن سیستمهای ایمنی، تلاش کردند توان را بالا ببرند. این امر موجب نابسامانی حرارتی و ناپایداری شدید در قلب رآکتور شد.
در ساعت 1:23 بامداد، زمانی که دکمه اضطراری AZ-5 برای خاموشکردن رآکتور زده شد، طراحی معیوب میلههای کنترلی که نوک گرافیتی داشتند، باعث افزایش ناگهانی توان به بیش از 100 برابر حالت عادی شد. این امر در کسری از ثانیه باعث شد که بخار تحت فشار باعث انفجار اول شود. کمی بعد، انفجار دوم و قدرتمندتر، سقف 1000 تنی رآکتور را منفجر کرد.
نتایج فوری: آتش، گرافیت داغ و مرگ رادیواکتیو
پس از انفجار، آتشسوزی عظیمی در هسته رآکتور و سقف نیروگاه شکل گرفت. تکههای گرافیت داغ به اطراف پرتاب شدند و برخی حتی در شهر پریپیات فرود آمدند. آتشنشانها بدون اطلاع از ماهیت رادیواکتیو گرافیت، با دست خالی و تجهیزات معمولی وارد صحنه شدند. بیشتر آنها ظرف چند روز یا هفته به دلیل سندرم تشعشع حاد (ARS) جان باختند.
رآکتور همچنان بدون حفاظ بود و مقدار عظیمی از ایزوتوپهای رادیواکتیو مانند ید-131، سزیم-137، استرانسیوم-90 و پلوتونیوم-239 وارد جو اطراف شد. ابر رادیواکتیو تا هزاران کیلومتر گسترش یافت و نواحی وسیعی از اوکراین، بلاروس و روسیه را آلوده کرد. حتی در کشورهای اسکاندیناوی و اروپای غربی، سطح رادیواکتیویته افزایش یافت.
مدیریت بحران و پنهانکاری شوروی
حکومت شوروی ابتدا ابعاد فاجعه را پنهان کرد. تا 36 ساعت پس از حادثه، هیچ دستوری برای تخلیه شهر پریپیات که حدود 50 هزار نفر جمعیت داشت صادر نشد. مردم در معرض تابش مستقیم تشعشعات قرار داشتند. تنها پس از آشکار شدن آثار رادیواکتیو در نیروگاههای سوئد، جهان متوجه حادثه شد.
تخلیه شهر در روز 27 آوریل آغاز شد و به ساکنین گفته شد که برای «چند روز» وسایل ضروری خود را همراه بیاورند. اما پریپیات هرگز دوباره مسکونی نشد.
لیگیداتورها: قهرمانان ناشناخته
پس از کنترل اولیه آتش، دولت شوروی هزاران نفر از نیروهای نظامی، کارگران، مهندسان، معدنچیها و داوطلبان را بسیج کرد که بعدها به نام لیگیداتورها (Liquidators) شناخته شدند. وظیفه آنها پاکسازی سقف نیروگاه، دفن تجهیزات آلوده، ساخت سارکوفاژ بتنی دور رآکتور، و خاموشکردن آتش رادیواکتیو بود.
بیش از 600 هزار نفر در عملیات پاکسازی شرکت کردند. بسیاری بدون تجهیزات حفاظتی مناسب در معرض تشعشعات رادیواکتیو قرار گرفتند. هزاران نفر از آنها در سالهای بعد دچار سرطان، بیماریهای قلبی، ناباروری و مرگ زودهنگام شدند.
پیامدهای زیستمحیطی و انسانی
حدود 116,000 نفر بهطور مستقیم از نواحی اطراف تخلیه شدند و بعدها صدها هزار نفر دیگر نیز مجبور به مهاجرت شدند.
منطقهای به شعاع 30 کیلومتر اطراف چرنوبیل بهعنوان «منطقه ممنوعه» تعریف شد که هنوز هم خالی از سکنه است.
طبق گزارش سازمان جهانی بهداشت، بین 4,000 تا 90,000 نفر ممکن است در بلندمدت قربانی سرطانهای ناشی از تشعشع شده باشند. این تفاوت آماری به دلیل تفاوت در معیارهای سنجش و سیاسی بودن مسئله است.
افزایش سرطان تیروئید در کودکان اوکراینی و بلاروسی که در معرض ید-131 قرار گرفتند، از مستندترین شواهد عوارض تشعشع است. البته اینها جدا از بیماریهای ناشناخته و نقصهای ژنتیکی است که تا چند نسل ادامه یافت.
اشتباه انسانی یا نقص طراحی؟
طبق تحلیلهای فنی، این حادثه نتیجه ترکیبی از خطای انسانی، مدیریت ناکارآمد، و طراحی معیوب رآکتور RBMK بود. نبود فرهنگ ایمنی، حذف سیستمهای اضطراری برای انجام تست، و نواقص فنی مثل استفاده از میلههای گرافیتی، همگی فاجعه را اجتنابناپذیر کردند.
تأثیر جهانی چرنوبیل
حادثه چرنوبیل باعث شد بسیاری از کشورها سیاستهای هستهای خود را بازنگری کنند. برخی مانند آلمان، پروژههای هستهای جدید را متوقف کردند. سازمان بینالمللی انرژی اتمی (IAEA) استانداردهای جدیدی برای ایمنی هستهای تصویب کرد. تا امروز، چرنوبیل نمادی از «هزینه سنگین اعتماد بیچون و چرا به فناوری» و «ضرورت شفافیت در مدیریت بحران» محسوب میشود.
میراث چرنوبیل
در سال 2016، پوشش فلزی غولپیکری موسوم به «New Safe Confinement» بر رآکتور 4 نصب شد تا جلوی نشت بیشتر گرفته شود.
منطقه چرنوبیل امروز تبدیل به مکانی برای پژوهش علمی، گردشگری تاریک، و مطالعات اکولوژیکی شده است. جالب اینکه برخی گونههای جانوری که بهطور طبیعی منقرض شده بودند، در نبود انسان دوباره به منطقه بازگشتهاند.
مینیسریال «چرنوبیل» محصول HBO در سال 2019 با دقت و وفاداری بالا، روایت تاریخی و انسانی این فاجعه را به تصویر کشید و نگاه جهانی را دوباره به سوی این رویداد جلب کرد.
حادثه چرنوبیل صرفاً یک انفجار صنعتی نبود؛ بلکه شکست نظامهای فنی، مدیریتی و سیاسی اتحاد جماهیر شوروی بود. این فاجعه نشان داد که انرژی هستهای با همه ظرفیتهای عظیمش، نیازمند نهایت دقت، شفافیت و پاسخگویی است. میراث چرنوبیل، تا دههها بعد، همچنان در ژن انسانها، خاک، آب و سیاست جهان باقی مانده است.
