موج آزادی آنلاین در ایران؛ اروپا میتواند اینترنت بدون فیلتر به ایرانیان برساند؟
هیئت روابط پارلمان اروپا با مردم ایران از شرکتهای جهانی خواسته با استفاده از ظرفیتهای ماهوارهای،اینترنت آزاد را برای ایرانیان فراهم کنند.
شایانیوز- در روزهایی که مسئله دسترسی آزاد ایرانیان به اینترنت به یکی از محورهای ثابت مباحث حقوق بشری و سیاسی در سطح بینالملل تبدیل شده است، «هیئت روابط پارلمان اروپا با مردم ایران» از مجموعهای از شرکتهای جهانی و امریکایی درخواست کرده تا با استفاده از ظرفیتهای فنی، ماهوارهای و سرویسهای عبور از فیلترینگ، دسترسی آزاد و بدون سانسور را برای کاربران داخل ایران تسهیل کنند؛ درخواستی که به شکل مستقیم متوجه شرکتهایی نظیر استارلینک، گوگل، آمازون وب سرویسز، متا و دیگر ارائهدهندگان زیرساختهای ابری و ارتباطات ماهوارهای است. این درخواست با تأکید بر این نکته مطرح شده که محدودیت اینترنت در ایران، برخلاف جریان جهانی آزادی اطلاعات و برخلاف قواعد بینالمللی مرتبط با حق دسترسی آزاد به فضای دیجیتال است و بنابراین شرکتهای بزرگ باید از ظرفیتهای خود برای فراهم کردن ارتباطات امن و بدون سانسور استفاده کنند. در ادامه، آنان از گوگل خواستهاند که از پروژههایی مانند Jigsaw، Outline VPN و Outline SDK حمایت مالی مستمر کند و امکان ادغام Outline VPN را در برنامههایی همچون جیمیل، پلیاستور و یوتیوب بررسی کند تا کاربران در شرایط قطع یا اختلال اینترنت بتوانند به شیوهای امن و مقاوم در برابر سانسور، به اینترنت متصل بمانند.
پارلمان اروپا در بیانیههای مرتبط اعلام کرده است که «مردم ایران باید بتوانند فارغ از محدودیتهای حکومتی به اینترنت جهانی دسترسی داشته باشند» و این دسترسی باید با فناوریهای نوین، از تجهیزات ماهوارهای تا ابزارهای ضد فیلتر، تقویت شود.
اما آیا دسترسی آزاد اینترنت در ایران از بیرون مرزها قابل تضمین است؟ و آیا حکومت، توان محدودسازی یا بیاثر کردن این تلاشها را دارد؟ پاسخ به این پرسش نیازمند بررسی همزمان عوامل خارجی، ساختار داخلی اینترنت ایران و تجربیات مشابه در کشورهایی مانند چین است.
فراهمسازی اینترنت آزاد؛ از ایده تا اجرا
در نگاه اول، درخواست پارلمان اروپا یک امکان جذاب به نظر میرسد: شرکتهای بزرگ فناوری با بهرهگیری از سیستمهای ماهوارهای Low-Orbit مانند استارلینک میتوانند دسترسی مستقیم کاربران به اینترنت جهانی را فراهم کنند و محدودیتهای فیلترینگ دولتی را دور بزنند. همچنین، زیرساختهای ابری غولهای فناوری میتوانند ابزارهای قدرتمند عبور از سانسور، ویپیانهای هوشمند و تونلینگ رمزگذاری شده ارائه دهند که شناسایی و بلوکهسازی آن برای دولتها دشوارتر است.
اما در کنار این ظرفیتها باید به واقعیتهای فنی و امنیتی نیز توجه کرد. ایران زیرساخت اینترنت خود را به شدت متمرکز طراحی کرده است. تقریباً تمام ترافیک ورودی و خروجی از چند ورودی مشخص عبور میکند و این تمرکز باعث میشود دولت بتواند با سرعت و دقت، دسترسی به هر IP، دامنه یا پروتکل ناشناخته را مسدود کند. استفاده گسترده ایران از DPI (Deep Packet Inspection) همان فناوری که چین نیز به کار میبرد، امکان تشخیص و فیلتر کردن حتی پروتکلهای رمزگذاریشده را فراهم میکند. همین فناوری دسترسی به بسیاری از فیلترشکنهای محبوب را در ماههای اخیر مختل کرده است.
از سوی دیگر، اینترنت ماهوارهای نیازمند تجهیزات گیرنده است؛ تجهیزاتی که باید وارد کشور شوند، نصب شوند و به صورت مستمر مورد استفاده قرار گیرند. بر اساس تجربهها، ایران میتواند:
ورود تجهیزات را ممنوع کند؛
استفاده از گیرندههای فعال را جرمانگاری کند؛
سیگنالهای ماهوارهای را در نقاط شهری مختل کند؛
یا با استفاده از سامانههای پارازیت، کیفیت اتصال را کاهش دهد.
این اقدامات پیشتر در برخورد با برخی سرویسهای ماهوارهای امتحان شده است. بنابراین هرچند دسترسی آزاد از بیرون «شدنی» است، اما به سادگی قابل خنثی کردن هم هست.
واکنش احتمالی ایران و تجربه مشابه سایر کشورها؛ از دیوار آتش بزرگ چین تا مدل بومی سانسور
الگوی برخورد ایران با اینترنت آزاد شباهتهای مهمی با چین و سیستم مشهور «دیوار آتش بزرگ» دارد. چین سالهاست تلاشهای شرکتهای امریکایی برای ارائه اینترنت باز یا ابزارهای ضدسانسور را مسدود کرده و هر فناوری جدید نیز به سرعت شناسایی و محدود شده است. چین نه فقط فیلتر کرده، بلکه:
اکوسیستم داخلیاش را توسعه داده،
سرویسهای رقیب بومی ساخته،
سرعت و کیفیت اینترنت داخلی را نسبت به اینترنت جهانی بالاتر برده،
و از شبکهای از قوانین سختگیرانه برای کنترل کاربران بهره برده است.
ایران نیز به شکلی مشابه عمل میکند: طرح اینترنت ملی، محدودسازی شدید ترافیک بینالمللی، تلاش برای توسعه پیامرسانهای بومی، جرمانگاری برخی ابزارهای عبور از فیلتر و اعمال فشار به کاربران. بنابراین واکنش ایران به تلاشهای شرکتهای خارجی قابل پیشبینی است: تقویت ابزارهای مسدودسازی، تهدید و محدود کردن کاربران، و گسترش قوانین امنیتی.
اما مهمترین نکته این است:
حتی اگر پارلمان اروپا و شرکتهای جهانی تصمیم بگیرند گستردهترین پروژه اینترنت آزاد را اجرا کنند، بدون تغییر ساختار حکمرانی دیجیتال در داخل ایران، این طرح همیشه با سدهای جدی مواجه خواهد بود. به عبارت دقیقتر: شدنی است، اما پایدار نیست مگر اینکه داخل کشور مسیر باز شود.
دولت ایران هم از لحاظ فنی و هم از لحاظ قانونی و هم از لحاظ امنیتی میتواند بخش بزرگی از دسترسی آزاد را محدود کند.
اما نمیتواند بهطور کامل جلوی فناوری را بگیرد؛ همانطور که چین نیز نتوانست ۱۰۰ درصد موفق شود و همچنان گروهی از کاربران حرفهای با ابزارهای خاص از سد سانسور عبور میکنند.
به بیان دیگر:
این پروژه شدنی است، اما نه به صورت فراگیر و نه بدون هزینه بالا برای کاربران.
پزشکیان و جمع و جور کردن جنجال سیم کارتهای سفید
این مجموعه از تحولات خارجی و فشارهای بینالمللی زمانی اهمیت بیشتری پیدا میکند که با سخنان اخیر مسعود پزشکیان درباره سیاستهای داخلی اینترنت در ایران کنار هم قرار گیرد؛ او در اظهارنظری جنجالی در سخنرانیاش به مناسبت روز دانشجو اعلام کرد که دستور دادم «سیمکارتهای سفید» را از افراد بگیرد تا «همه سیمکارت رسمی و شناسایی شده داشته باشند و درد مردم را حس کنند». او ضمن اشاره به فیلترینگ به عنوان «بدترین چیزی که الان با آن مواجهایم.» افزود که مشکل با یک دستور رفع فیلتر ساده برطرف نمیشود. این سخن در عمل معنایی روشن دارد: زیرساختهای ارتباطی و اطلاعاتی کشور به گونهای محدود و به اصطلاح با کانالهای ارتباطی تنگ طراحی شدهاند و این امر، دسترسی را حتی با وجود تمهیدات خارجی، سخت میکند. رفع فیلترینگ نیز تفاوت چشمگیری ایجاد نمیکند، تا هنگامی که زیرساختها تعمداً ضعیفاند.
وقتی چنین سیاستی با ساختار متمرکز اینترنت ایران و قابلیتهای فنی مسدودسازی جمع میشود، روشن است که حتی اگر شرکتهای جهانی قویترین پروژه آزادی اینترنت را برای ایرانیان فراهم کنند، دولت از مسیرهای امنیتی و هویتی فشار بیشتری بر کاربران وارد خواهد کرد و تلاش خواهد کرد دسترسی آزاد را پرخطر، پرهزینه و برای بسیاری غیرممکن یا دشوار کند. چهرههای بسیاری پشت پرده نقش ایفا میکنند و دسترسی آزاد ملت به ابزار ارتباطی و به اشتراک گذاشتن اطلاعات را برنمیتابند و حتی کانالهای جهانی را نیز ناامن خواهند کرد.
درخواست پارلمان اروپا برای فراهمسازی اینترنت آزاد برای مردم ایران در سطح بینالمللی پیامی روشن دارد: جهان میخواهد محدودیت اینترنت در ایران شکسته شود. با این حال، واقعیت داخلی ایران از قدرت فنی حکومت در فیلترینگ و کنترل هویت تا ساختارهای امنیتی و تجربه چین نشان میدهد که اجرای این طرح آسان نیست، حتی اگر شرکتهایی مانند استارلینک، گوگل، متا و آمازون به شکلی گسترده وارد عمل شوند.
وقتی سیاست داخلی به سمت کنترل هویت دیجیتال پیش میرود، هر طرح جهانی هم برای تحقق اینترنت آزاد ناگزیر به مواجهه با یک دیوار امنیتی است که همچنان از مهمترین موانع آزادی اطلاعات در ایران محسوب میشود. اما برای اظهار نظر قطعی باید منتظر ماند و خروجی هفتهها و ماههای آینده را دید.
